Με αφορµή τη σηµερινή εορταστική εκδήλωση (15-2-2025) για τα 50 χρόνια ∆ηµοτικού Περιφερειακού Θεάτρου Κρήτης στη ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χανίων, κρίναµε σκόπιµη µια σύντοµη αναφορά στην πρωτοποριακή αυτή προσπάθεια, τόσο προς ενηµέρωση εκείνων που δεν τη γνώρισαν, όσο και τη σχέση της µε την Ορθόδοξο Ακαδηµία Κρήτης.
Σχετικές πληροφορίες µπορεί να βρει ο ενδιαφερόµενος σε δηµοσίευµα µε τίτλο «Το Χρονικό Ιδρύσεως της Εταιρείας Θεάτρου Κρήτης», συγγραφέας του οποίου είναι ο εκ των πρωτεργατών της Εταιρείας Ιατρός ∆ηµήτρης Καρτάκις (Περιοδικό ΕΛΛΩΤΙΑ 5(1996) 459 – 476).
Στις 28 Απριλίου 1969 η Ορθόδοξος Ακαδηµία διοργάνωσε µια πρώτη Ηµερίδα µε θέµα: «Η ψυχική υγεία του Κρητικού λαού». Οι σύνεδροι (44 άτοµα, κυρίως κληρικοί, ιατροί, υγειονοµικοί παράγοντες, αστυνοµικοί κ.ά.) άκουσαν τις ειδικές εισηγήσεις του Σεβασµ. Μηροπολίτου Κισάµου και Σελίνου Ειρηναίου (Γαλανάκη) και του Ψυχίατρου ∆. Καρτάκι. Ακολούθησε συζήτηση, που κατέληξε στη διαπίστωση της ανάγκης να συνεχισθεί ο διάλογος, µε τη σύµπραξη και της Ιατρικής Εταιρείας Χανίων. «Προβλήµατα ψυχικής υγείας στον τόπο µας» ήταν το θέµα µιας δεύτερης Ηµερίδας που οργάνωσε στις 29 Ιουνίου του ίδιου χρόνου στην έδρα της και πάλι η Ορθόδοξος Ακαδηµία, αυτή τη φορά σε συνεργασία µε την Ιατρική Εταιρεία Χανίων, Πρόεδρος και Γεν. Γραµµατέας της οποίας και κύριοι εισηγητές ήταν οι γιατροί Νίκος Πιµπλής και ∆ηµήτρης Καρτάκις αντίστοιχα. Μετείχαν 225 άτοµα: ιερείς, ιατροί, δικαστικοί, δικηγόροι, εκπαιδευτικοί κ.ά.
Ο τότε Σεβασµ. Μητροπολίτης Ειρηναίος (Γαλανάκης) αναφέρθηκε στις πνευµατικές διαστάσεις των ψυχικών διαταραχών. Ακολούθησαν οι ειδικοί εισηγητές: Νικολ. Πιµπλής («Ο ρόλος του περιβάλλοντος εις την διαµόρφωσιν του ψυχισµού του ανθρώπου») και ∆ηµ. Καρτάκις («Ο κοινωνικός αντίκτυπος, η αιτιοπαθογένεια και η σύγχρονος αντιµετώπισις των ψυχικών νοσηµάτων»). Ήταν η εποχή της δικτατορίας. Πολιτικός πόνος, θλίψεις, κατάθλιψη, αυτοκτονίες! Φυσικό ήταν, η συζήτηση να επικεντρωθεί στην έλλειψη ευκαιριών ψυχικής ανακούφισης του λαού και στον ευεργετικό ρόλο του θεάτρου στην ψυχική υγεία του ανθρώπου. Έτσι, το θέατρο ποιότητας έλαβε την πρώτη θέση στην αναζήτηση πρόσφορων διεξόδων. Η ιδέα ίδρυσης ΘΕΑΤΡΟΥ ΚΡΗΤΗΣ γίνεται πραγµατικότητα (Χανιώτικα Νέα, 17-6-1969/1, Εθνική Φωνή, 17-6-1969/1, Εθνική Φωνή, 19-6-1969/1, Χανιώτικα Νέα, 24-6-1969/2, Χανιώτικα Νέα, 27-6-1969/1, Εθνική Φωνή, 27-6-1969/1).
Με το ίδιο πνεύµα η Ιατρική Εταιρεία Χανίων, σε συνεννόηση µε την Ακαδηµία, οργάνωσε αργότερα στα Χανιά (αίθουσα του Φιλολογικού Συλλόγου «ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ», Κυριακή, 7-12-69) συζήτηση στρογγυλής τραπέζης µε ειδικούς επιστήµονες. Θέµα: «Τά ψυχολογικά προβλήµατα τοῦ παιδιοῦ». Αργότερα ενθάρρυνε την ιδέα µε ένα εµπεριστατωµένο υπόµνηµά του ο αείµνηστος θεολόγος Κ. Πασαντής. Η πραγµάτωση όµως της ιδέας χρειάσθηκε ανθρώπους και χρόνο. Ιδίως προκειµένου να διασφαλισθεί παγκρήτια συναίνεση και συµµετοχή και να τεθούν συγκεκριµένοι στόχοι και σταθερά θεµέλια. Ένας µικρός πυρήνας ζηλωτών από την περιοχή των Χανίων αρχικά και η Ορθόδοξος Ακαδηµία συντόνισαν την όλη προσπάθεια.
Στις 18-19 Νοεµβρίου 1972 η Ακαδηµία φιλοξένησε την Παγκρήτια Καταστατική Συνέλευση. Το Καταστατικό της Ε.ΘΕ.Κ., όπως τροποποιήθηκε ελαφρώς το 1980 και το 1985, βλ. στον Τόµο: Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης, Κρητική Θεατρική Βιβλιοθήκη Α΄. Κείµενα Θεατρικής Παιδείας 1983-1987, σελ. 257-269. Μεταξύ των ιδρυτικών µελών ήταν και ο τότε Πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως Κισάµου και Σελίνου Ειρηναίος, νυν πρ. Αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Γενικά, η Εκκλησία της Κρήτης στήριξε την όλη προσπάθεια. Με την υπογραφή εκείνη του Καταστατικού, το πρώτο Περιφερειακό Θέατρο και γενικότερα ο πρώτος περιφερειακός καλλιτεχνικός Οργανισµός στην Ελλάδα, βασισµένος σε ιδιωτική πρωτοβουλία, εθελοντική προσφορά και µη κερδοσκοπική – κοινωφελή αποστολή, ήταν πραγµατικότητα.
Ακολούθησε η πρώτη Γενική Συνέλευση της Ε.ΘΕ.Κ. στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου στις 6. Μαΐου 1973. Η Συνέλευση εξέλεξε 3 πρόσωπα από κάθε Νοµό. Λίγες µέρες αργότερα συναντήθηκαν στην Ακαδηµία και συγκρότησαν το πρώτο ∆ιοικητικό Συµβούλιο της Εταιρείας. Τα µέλη του πρώτου Συµβουλίου ήταν οι: Αλέξ. Παπαδερός (Πρόεδρος), Νίκος Κοπιδάκης (Α΄ Αντιπρόεδρος), Γιάννης Ταβλάς (Β΄Αντιπρόεδρος), ∆ηµήτρης Καρτάκις (Γεν. Γραµµατέας), Λεωνίδας Χατζηδάκης (Ταµίας) και Θεόδωρος Λουλουδάκης (Αναπληρ. Ταµία). Ανταποκρινόµενοι σε πρόταση του πρώτου Συµβουλίου ο Αλέξης Μινωτής ανέλαβε ∆ιευθύνων Σύµβουλος και ο Αρχιτέκτων Μάνος Περράκης Τεχνικός Σύµβουλος.
Σκοπός της Ε.ΘΕ.Κ., όπως τον είχε ορίσει στο Καταστατικό, ήταν: «ἡ πνευµατική καί πολιτιστική προαγωγή τοῦ κοινοῦ, ἡ καλλιέργεια τοῦ καλλιτεχνικοῦ συναισθήµατος αὐτοῦ καί ἡ παροχή ἀνωτέρας ποιότητος ψυχαγωγίας, προσέτι δέ ἡ ἀνάδειξις καί ἀνάπτυξις τοῦ καλλιτεχνικοῦ δυναµικοῦ τῆς Κρήτης καί ἡ ἐνθάρρυνσις τῆς θεατρικῆ λογοτεχνίας καί τέχνης […] α) διά τῆς συγκροτήσεως ή µετακλήσεως θιάσων πρός παρουσίασιν ἔργων Ἑλλήνων καί ξένων θεατρικών συγγραφέων, κυρίως εἰς τήν Κρήτην, ἀλλά καί εἰς ἑτέρας περιοχάς τῆς Ἑλλάδος καί εἰς τήν ἀλλοδαπήν, β) διά τῆς δηµιουργίας ∆ραµατικῆς Σχολῆς, γ) διά τῆς όργανώσεως κατά τούς θερινούς µήνας φεστιβάλ Κρητικοῦ Θεάτρου εἰς τό Ρέθυµνον πρός διδασκαλίαν ἔργων κατά κύριον λόγον εἰς τήν Κρήτην ἀναφεροµένων, µάλιστα δέ ἐκ τοῦ ρεπερτορίου τοῦ Κρητικοῦ Θεάτρου, δ) διά τῆς ὀργανώσεως φεστιβάλ ἀρχαίου δράµατος τελουµένου εἰς τό Ἡράκλειον.»
Το καλλιτεχνικό «ντεµπούτο» της έκαµε η Ε.ΘΕ.Κ. από 24 µέχρι 30 Μαΐου 1974. Ο Μάνος Χατζηδάκις µε το «Πολύτροπόν» του συγκλόνισε τότε την Κρήτη. Εκτός από τα λόγια του, που ανέφερα στην αρχή, είχε πει: «Ευχαριστῶ τή νεοσυσταθεῖσα Ἑταιρεία Θεάτρου Κρήτης, πού µαζί µέ τήν ἔναρξη τῶν τολµηρῶν ὁραµατισµῶν της µοὔδωσε τήν εὐκαιρία σήµερα νά τραγουδήσω ὅλα τά πάθη τοῦ Ὁδοιπόρου, τοῦ Ἀλκιβιάδη, τοῦ Τζώνη τοῦ Μπόγια, τοῦ Μεθυσµένου Κοριτσιοῦ, τοῦ Εὐαίσθητου Ληστή καί τῆς Μπελίσας. Εἶναι πάθη γνησίως κρητικά κι’ ἦρθε ὁ καιρός νά σᾶς τά παραδώσω µ’ ὄλη µου τήν ἀγάπη». Στην πρώτη εκείνη ουσιαστική επικοινωνία του Μ. Χατζηδάκι µε τον λαό της Κρήτης βρίσκονται τα κίνητρα για µεταγενέστερες δραστηριότητές του στη µεγαλόνησο, όπως οι «Μουσικές Γιορτές» στα Ανώγεια και ο «Μουσικός Αύγουστος» στο Ηράκλειο, όπου σχεδιάσθηκε και η ίδρυση Μουσικής Ακαδηµίας.
Ισάξιό του, στον θεατρικό τοµέα, ήταν το επόµενο βήµα τον Αύγουστο του 1974 µε τη «ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΒΡΑΑΜ» του Βιτσένζου Κορνάρου, σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή τον Αλέξη Μινωτή, σκηνογραφία Κλεόβουλου Κλώνη, µουσική Μανώλη Σκουλούδη, ενδυµασίες Γιάννη Μιγάδη.
Ο Αλέξανδρος Παπαδερός έγραφε στον Πρόλογο του Προγράµµατος της αλησµόνητης εκείνης παράστασης τα εξής:
«Ποιὸς ξέρει πόσον ἀνελέητα πηχτὸς σκοτασµὸς θὰ συνέχιζε νὰ καταδυναστεύη τὴν ἀνθρώπινη συνείδηση, ἄν ἡ καρδιὰ τοῦ Πατριάρχη δὲν ἄντεχε σὲ τέτοιες ὧρες τῆς ἀκρότατης δοκιµασίας. Ὅµως ὁ Γενάρχης πορεύεται. Ἀνεβαίνει στὴ µαρτυρικὴ κορυφή, ποὺ ὁ ἴδιος θὰ τὴν ὀνοµάση σὲ λίγο «Γιαχβὲ γιρὲ» («ὁ Κύριος λαµβάνει πρόνοιαν»)[…}».
Η Κρήτη, που µαζί µε ολόκληρο τον Ελληνισµό ζούσε τότε την έξοδο της Ελλάδας από τη δοκιµασία της δικτατορίας και την είσοδο στο νέο δράµα της Κύπρου, αφουγκράζονταν τα µηνύµατα του ποιητή για τις ανεξιχνίαστες βουλές του Θεού και τις ανθρώπινες τραγωδίες. Ταυτόχρονα ζούσε το απροσδόκητο: Μια καλλιτεχνική και πνευµατική προσφορά, που σέβεται το ανθρώπινο πρόσωπο και εντελώς πρωτόγνωρη για την Κρήτη από άποψη ποιότητας.
Ως ένας από τους σκοπούς της Ε.ΘΕ.Κ. είχε τεθεί η αναβίωση των έργων του κρητικού αναγεννησιακού θεάτρου. Έτσι, τη ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΒΡΑΑΜ (1974) ακολούθησαν ο ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ (1975), η ΠΑΝΩΡΙΑ (ή ο ΓΥΠΑΡΗΣ) 1976, ο ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ και πάλι (1977), η ΕΡΩΦΙΛ (1978), ο ΦΟΡΤΟΥΝΑΤΟΣ (1979). Τον ΚΑΤΣΟΥΡΜΠΟ, τέλος, ανεβάσαµε το 80, τώρα πια ως ΗΜΙΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΡΗΤΗΣ µε φορέα την ΕΘΕΚ. Μερικά από τα έργα αυτά παρουσιάσαµε και εκτός Κρήτης (στο Ηρώδειο, στον Λυκαβητό, σε άλλες περιοχές της Χώρας). Όπως θυµάται ο Γ. Λαµπουσάκης, κατά την παρουσίαση του ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΥ στο Ηρώδειο, ο Π. Πρεβελάκης ήταν βαθιά συγκινηµένος και δεν µπορούσε να συγκρατήσει τους λιγµούς του. Όταν στο τέλος έγινε κάποια σχετική νύξη, απήντησε: Είναι τόσο συγκινητικό, να ακούγεται η κρητική διάλεκτος στο Ηρώδειο. Η Ε.ΘΕ.Κ. θα κάµει γνωστό το Κρητικό Θέατρο σε όλη την Ελλάδα!
Παρά τις απερίγραπτες δυσχέρειες, οικονοµικές και άλλες, η Ε.ΘΕ.Κ., ως αυτοτελής Οργανισµός και ως φορέας του Ηµικρατικού, πρόσφερε στον λαό της Κρήτης 19 επιπλέον θεατρικά έργα. Μεταξύ αυτών τον «ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟ ΚΟΛΟΜΒΟ» του Ν. Καζαντζάκη µε το Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη (1976), τον ΚΟΥΡΟ επίσης του Ν. Καζαντζάκη (1977), τον ΜΑΝΤΡΑΓΟΡΑ του Νικολό Μακιαβέλη, σε µετάφραση Παντελή Πρεβελάκη. Λίγο αργότερα, στις 27 Ιουλίου, η Ε.ΘΕ.Κ. συνέδραµε ειδική εκδήλωση στο επίκεντρό της Μάχης της Κρήτης, στο αεροδρόµιο του Μάλεµε, όπου τρεις Παιδικές Χορωδίες από τη Λυών της Γαλλίας, το Αµβούργο της Γερµανίας και το Πόζναν της Πολωνίας (συνολικά 253 παιδιά, που είχε προσκαλέσει προς τούτο και φιλοξενήσει η Ορθόδοξος Ακαδηµία) τραγούδησαν για την ΕΙΡΗΝΗ –µια υπόσχεση και απαίτηση: ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΣΦΑΓΗ, ΘΑΝΑΤΙΚΟ!
Σε συνέδριο µε τίτλο «Πρόκληση και απάντηση στην πολιτιστική µας ζωή», που οργάνωσε η Ορθόδοξος Ακαδηµία (19-21 Ιανουαρίου 1979) και στο οποίο πήραν µέρος εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Πολιτιστικών Φορέων Κρήτης, συζητήθηκε η ιδέα του Ηµικρατικού Θεάτρου µε τεκµηριωµένη πρόταση της Ε.ΘΕ.Κ. Ο Υπουργός ανταποκρίθηκε θετικά. Και λίγο αργότερα ανακοίνωσε τον καινούριο θεσµό των ΗΜΙΚΡΑΤΙΚΩΝ ΘΕΑΤΡΩΝ. Για το Ηµικρατικό Θέατρο Κρήτης καλλιτεχνικός φορέας παρέµεινε η Ε.ΘΕ.Κ., η οποία µεταβίβασε στο νέο θεσµό τα περιουσιακά της στοιχεία και τον στήριξε µε τα στελέχη και την πείρα της. Στις 19 ∆εκεµβρίου 1979 έγινε η πρώτη παράσταση του Ηµικρατικού Θεάτρου Κρήτης στη Σπηλιά Κισάµου µε τους ΦΟΙΤΗΤΕΣ του Γρηγόρη Ξενόπουλου.
Η µετεξέλιξη του θεσµού αποκρυσταλλώθηκε στο ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΡΗΤΗΣ. Στο σχήµα αυτό παραµένει αρωγός η Ε.ΘΕ.Κ µέχρι σήµερα. ∆οκιµασµένοι συνεργάτες ανέλαβαν τότε την Προεδρία του ∆ιοικ. Συµβουλίου (Στρατής Παπαµανουσάκης) και της Καλλιτεχνικής Επιτροπής (Βάλτερ Πούχνερ), που, µαζί µε άλλα παλαιότερα στελέχη, µετέφεραν και στο νέο θεσµό περιουσιακά στοιχεία, πείρα και ζέση του παρελθόντος συνεχίζεται µέχρι τις ηµέρες µας. Στην Ακαδηµία υπάρχει όλο αυτό το πλούσιο αρχειακό υλικό µε δεκάδες χειρόγραφές επιστολές και αφίσες της εποχής, το οποίο ανέδειξε και κατέγραψε η Ειρήνη Παπουτσάκη, την οποία και ευχαριστούµε θερµά.
Κανείς από τους πρωτεργάτες δεν θα τολµούσε να συµπράξει σε ένα τέτοιο εγχείρηµα, αν ήξερε µε πόσες δυσκολίες επρόκειτο να παλέψει και αν δεν τον βασάνιζε η έγνοια για το παρόν και το µέλλον της Κρήτης. Γενεσιουργός δύναµη της Ε.ΘΕ.Κ. ήταν ο οίστρος της λεγόµενης «κρητικής κουζουλάδας». Αυτή η δηµιουργική «κουζουλάδα» ήταν που επηρέασε και έφερε καρπούς σε ολόκληρη την Ελλάδα και κυρίως στο πρώτο Θεσσαλικό Θέατρο, το οποίο υποστήριξα µε πάθος –χωρίς να γνωρίζω τις ρίζες του- µε πρωταγωνιστή τον συµπατριώτη και συµµαθητή µου Λάκη Λαζόπουλο και την Άννα Βαγενά, οι οποίοι κατάφεραν να προσφέρουν για πρώτη φορά ένα καθρέπτη ποικίλων προσώπων και ρόλων (αγρότη, µικροαστό, τον καθηµερινό άνθρωπο της πόλης) και να δώσει χαρά και γέλιο σε ανθρώπους που ήταν στην αποµόνωση. Η παρακάτω µαρτυρία κρύβει την πεµπτουσία της όλης θεατρικής προσπάθειας, που συνοψίζεται στα λόγια µιας γριούλας: «Ευχαριστώ, παιδιά µου, που είδα και θέατρο για πρώτη φορά, λίγο πριν ξεψυχήσω»!
*Ο δρ Κων. Β. Ζορµπάς, είναι γεν. διευθυντής της ΟΑΚ
