» Ταξιδεύοντας από τη Σιβηρία και την βόρεια Ευρώπη μέχρι την Κρήτη και τη νότια Αφρική
Πώς μπορεί ένα πουλάκι, που ζυγίζει μόλις 9 γραμμάρια, να ταξιδεύει ολομόναχο και να τα βγάζει πέρα με όλες τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες μιας διαδρομής που έχει σαν αφετηρία τη Σιβηρία και προορισμό τη νότια Αφρική; Ποιο είναι αυτό το σύστημα ή το ένστικτό που διαθέτουν τα πουλιά και γνωρίζουν με ακρίβεια δορυφόρου πώς θα επιστρέψουν στη φωλιά τους; Κι ακόμα, πώς γίνεται να εντοπίζεται ένα μεταναστευτικό πουλί για δύο και τρία χρόνια συνεχόμενα, την ίδια μέρα της Άνοιξης, στο ίδιο δέντρο της Γαύδου;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που οι επιστήμονες προσπαθούν να απαντήσουν μελετώντας την οδύσσεια των μεταναστευτικών πουλιών. Μετακινήσεις που κρύβουν μέχρι σήμερα αρκετά μυστήρια και μυστικά καθώς τα αποδημητικά πουλιά εξακολουθούν να εκπλήσσουν τον άνθρωπο με την ικανότητά τους να ταξιδεύουν από ήπειρο σε ήπειρο, επιδεικνύοντας αξιοθαύμαστη αντοχή, συνέπεια και ακρίβεια.
Σε ερωτήματα όπως αυτά επιχειρεί να απαντήσει, μεταξύ άλλων, η Ορνιθολόγος και Βιολόγος Άγριας Ζωής Milica Ivovic, συνεργάτης του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, και επικεφαλής ενός ερευνητικού προγράμματος για τα αποδημητικά πτηνά στη Γαύδο, που χρηματοδοτείται από τον Φορέας Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς και υλοποιείται από την εταιρεία περιβαλλοντικής διαχείρισης, με έδρα τη Θεσσαλονίκη, “Τεχνο-ομοιόσταση”, με τη συμμετοχή ομάδας ερευνητών από τη Σερβία και φοιτητών από το Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Η μετανάστευση σε αριθμούς
Η Κρήτη, η Γαύδος και τα άλλα μικρότερα νησάκια που βρίσκονται στην περιοχή θεωρούνται από τους ερευνητές ως πολύ μεγάλης σημασίας για τη μετανάστευση των πουλιών. Κι αυτό διότι όπως τονίζει η κα Ivovic αποτελούν τον τελευταίο σταθμό των μεταναστευτικών πτηνών που κατευθύνονται πιο νότια, στην Αφρική, και τον πρώτο για τα πουλιά που φεύγουν από την αφρικανική ήπειρο με προορισμό την κεντρική και βόρεια Ευρώπη.
«Στην Κρήτη έχουν καταγραφεί 354 είδη πουλιών. Περίπου 273 από αυτά συναντώνται τακτικά στο νησί. Τα 58 είναι επιδημητικά, μόνιμοι κάτοικοι δηλαδή του νησιού, ενώ 34 είδη φωλιάζουν στο νησί ερχόμενα από την Αφρική και 43 είδη έρχονται από τη βόρεια Ευρώπη και ξεχειμωνιάζουν στην Κρήτη. Τέλος, 139 είδη πουλιών διέρχονται από την Κρήτη ως μεταναστευτικά πουλιά», εξήγησε η κα Ivovic δίνοντας ένα αριθμητικό πανόραμα των πουλιών που ζουν, αναπαράγονται ή ξεκουράζονται απλώς στο νησί.
Πέρα όμως από το εύρος των διαφόρων ειδών από πτηνά που συναντώνται στην Κρήτη είναι αξιοσημείωτος και ο αριθμός των πουλιών που περνάνε πάνω από αυτή κάθε Άνοιξη και Φθινόπωρο: «Υπολογίζεται ότι πάνω από τα Βαλκάνια, τη Βουλγαρία και τη νότια Σερβία, περνάνε κάθε μέρα την Άνοιξη και το Φθινόπωρο πάνω από 1,5 εκατομμύριο πουλιά, ενώ πάνω από την Κρήτη εκτιμάται ότι περνάνε τουλάχιστον 400.000 ημερησίως, ένας αριθμός τον οποίο πιστεύουμε ότι σε δύο τρία χρόνια θα μπορέσουμε να προσεγγίσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια μέσα από τις έρευνες που διεξάγουμε».
Φτερωτοί υπερ-ήρωες
Την περίοδο του Φθινοπώρου μπορεί να συναντήσει κανείς πολλά μεταναστευτικά είδη πουλιών στην Κρήτη. Ειδικότερα τον Νοέμβριο, πολλά από αυτά, έρχονται από τη βόρεια και κεντρική Ευρώπη για να ξεχειμωνιάσουν στην Κρήτη, όπως οι τσίχλες, τα ψαρόνια κ.ά. Μεταξύ των φθινοπωρινών επισκεπτών είναι και τα λεγόμενα “λαδεράκια” (επιστημονική ονομασία: Phylloscopus collybita). Ένα είδος μικροσκοπικών πουλιών που ζυγίζουν από 7 έως 11 γραμμάρια, ανάλογα με την εποχή του χρόνου και τα οποία βρίσκουν καταφύγιο σε ελαιώνες, πορτοκαλεώνες κ.λπ. Αν και μικρά το δέμας, τα “λαδεράκια” αποδεικνύονται ατρόμητοι ταξιδιώτες που είναι ικανά να διανύσουν τεράστιες αποστάσεις.
«Τα μεταναστευτικά πουλιά όταν ταξιδεύουν έχουν πολύ λίπος. Αυτό αποτελεί την αποθήκη ενέργειας που χρειάζονται. Η μεταναστευτική στρατηγική που ακολουθούν είναι να εκμεταλλεύονται τα πολλά νησιά που υπάρχουν στη διαδρομή τους. Έτσι μέχρι να φτάσουν στην Κρήτη πετάνε για 50-60 ή και 100 χλμ και μετά σταματάνε σε κάποιο νησί, ξεκουράζονται, μαζεύουν ξανά λίπος για το επόμενο ταξίδι τους και συνεχίζουν. Γι’ αυτό και το πιο δύσκολο κομμάτι για τα μεταναστευτικά πουλιά είναι – για όσα συνεχίζουν νότια – από την Κρήτη μέχρι την Αφρική που είναι ανοιχτή θάλασσα», εξηγεί η κα Ivovic.
Από την Κρήτη μέχρι την Αφρική τα πουλιά χρειάζονται τουλάχιστον 6 ώρες ταξίδι, αν έχουν κατάλληλο άνεμο να τα σπρώχνει προς τον προορισμό τους. Τα μικρά πουλιά πετάνε με ταχύτητα κατά μέσω όρο από 30 έως 45 χλμ την ώρα, ενώ τα μεγαλύτερα, όπως οι πάπιες, αναπτύσσουν μεγαλύτερες ταχύτητες.
«Μιλάμε για ανοιχτή θάλασσα όπου δεν επιτρέπεται να κάνει λάθος ένα πουλί. Συνεπώς θα πρέπει να ξέρει πριν ξεκινήσει από που φυσάει ο αέρας και να έχει προετοιμαστεί αν θα αλλάξει φορά ο άνεμος, να είναι σίγουρο ότι είναι καλά προετοιμασμένο κι ότι έχει μαζέψει αρκετό λίπος κ.λπ. Αυτές είναι ερωτήσεις που θα πρέπει να απαντήσουν τα πουλιά πριν ξεκινήσουν το ταξίδι τους. Βέβαια όλο αυτό γίνεται και ενστικτωδώς, σαν να υπάρχει στα γονίδιά τους. Από την άλλη, τα πουλιά μαθαίνουν όσο ταξιδεύουν καθώς επαναλαμβάνουν το ταξίδι τους για αρκετές φορές», σημειώνει η συνομιλήτριά μας.
Αναπάντητα ερωτήματα
Παρά το γεγονός ότι οι επιστήμονες μελετούν εδώ και πολλά χρόνια τη συμπεριφορά των μεταναστευτικών πουλιών, ακόμα και σήμερα πολλά ερωτήματα που θέτουν παραμένουν αναπάντητα.
«Από αυτά που είναι απίστευτα είναι ότι μπορούμε να βρούμε το ίδιο πουλί σε έναν θάμνο στη Γαύδο για 2-3 χρόνια, την ίδια ημερομηνία του χρόνου. Ας πούμε κάθε 15 Απριλίου, μπορώ να βρω αυτό το πουλί σε αυτό τον θάμνο! Είναι κάτι αδιανόητο αν σκεφτεί κανείς το μεγάλο ταξίδι που κάνουν τα πουλιά, τον άνεμο που συναντάνε, τη βροχή, την έλλειψη τροφής, την κόπωση κ.λπ. Αν σκεφτούμε δε ότι ένα τέτοιο πουλί μπορεί να ζυγίζει μόλις 9 γραμμάρια, μαζί με τα φτερά του, κι ότι ο εγκέφαλός του είναι περίπου 0,3 γραμμάρια, είναι απίστευτο να σκεφτεί κανείς ότι ένα τέτοιο πλάσμα διαθέτει ένα “GPS” που του επιτρέπει να πετάει από Σιβηρία μέχρι νότια Αφρική και να βρίσκεται σε έναν θάμνο στη Γαύδο κάθε 15 Απριλίου!», αναφέρει η κα Ivovic. Για την ικανότητα προσανατολισμού που διαθέτουν τα πουλιά έχουν γίνει και σχετικά πειράματα. Σε ένα από αυτά, όπως ανέφερε η ερευνήτρια Ορνιθολόγος, πήραν κάποια πουλιά που λέγονται Αρτεμης (μοιάζουν με γλάρο αλλά είναι πιο κοντά στην οικογένεια των Άλμπαντρος) και τα οποία φωλιάζουν, μεταξύ άλλων, σε μικρά νησιά της Μεσογείου και τα πήγαν με αεροπλάνο στη Γροιλανδία: «Όταν τα άφησαν ελεύθερα, αυτά, ακολουθώντας μια ευθεία γραμμή, επέστρεψαν πίσω στα νησιά που τα βρήκαν. Κι αυτό ήταν κάτι αξιοπερίεργο γιατί τα πουλιά αυτά δεν έχουν πάει ποτέ στη Γροιλανδία! Είναι σαν να έχουν ένα χάρτη μέσα στο μυαλό τους που τους λέει όχι μόνο που είναι, αλλά και που πρέπει να πάνε!».
Συνταγή επιβίωσης η μετανάστευση
Εξίσου εντυπωσιακό είναι ότι αυτά τα υπερπόντια ταξίδια, τα πουλιά στην πλειονότητά τους τα πραγματοποιούν μόνα τους: «Τα μεταναστευτικά πουλιά δεν είναι μόνο πελαργοί και πάπιες που γνωρίζει ο περισσότερος κόσμος και που ταξιδεύουν σε ομάδες. Τα περισσότερα ταξιδεύουν μόνα τους. Και το εντυπωσιακό είναι ότι μετά από μόλις δύο μήνες που ένα πουλί βγαίνει από το αυγό, ξεκινάει – ολομόναχο! – το ταξίδι του από τη Σιβηρία ή από τη βόρεια και κεντρική Ευρώπη για νότια», μας λέει η κα Ivovic.
Επίσης, τα θηλυκά με τα αρσενικά δεν ταξιδεύουν ταυτόχρονα, με τα αρσενικά να προπορεύονται φτάνοντας πρώτα στον προορισμό τους.
Ωστόσο, όσο κι αν κάθε μεταναστευτικό ταξίδι μοιάζει με την ομηρική οδύσσεια στα μάτια των ανθρώπων, στην πραγματικότητα αποδεικνύεται ότι η μετανάστευση αποτελεί μια πιο σίγουρη συνταγή επιβίωσης συγκριτικά με τα επιδημητικά πουλιά.
«Δεν είναι αλήθεια ότι τα μεταναστευτικά πουλιά είναι πιο ευάλωτα και πεθαίνουν πιο εύκολα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα μεταναστευτικά κάνουν από 3 μέχρι 5 αυγά, ενώ τα πουλιά που δεν μεταναστεύουν φωλιάζουν 2 ή 3 φορές τον χρόνο και κάνουν 5 μέχρι 10 μικρά. Αυτό σημαίνει ότι τα περισσότερα, από τα επιδημητικά, πεθαίνουν. Αντίθετα τα μεταναστευτικά έχουν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής. Μοιάζει δηλαδή σαν η μετανάστευση να αποτελεί καλύτερη στρατηγική επιβίωσης», επισημαίνει η κα Ivovic.
Ανθρωπογενείς απειλές
Αν και τα φυσικά εμπόδια που θα πρέπει να υπερπηδήσουν τα αποδημητικά πουλιά για να πραγματοποιήσουν τον ετήσιο κύκλο μετακίνησής τους είναι πολλά, για μια ακόμα φορά, τα περισσότερα δεινά που αντιμετωπίζουν οι φτερωτοί μετανάστες προέρχονται από τον άνθρωπο.
Φυτοφάρμακα και δηλητήρια, τσιμεντοποίηση υγρότοπων και ανεξέλεγκτη πολεοδόμηση ακόμα και μέσα σε προστατευόμενες περιοχές, στερούν από τα πουλιά τα καταφύγιά τους.
«Ιδίως οι υγρότοποι είναι πολύ σημαντικοί και δυστυχώς πολλές τέτοιες περιοχές έχουν χτιστεί. Κι όταν τα πουλιά, που θυμούνται που είχαν πάει πέρυσι και επιστρέφουν στο ίδιο σημείο, δεν βρίσκουν τον υγρότοπό τους, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να πεθάνουν γιατί εξαντλημένα από το ταξίδι δεν θα έχουν την ενέργεια να ψάξουν για κάπου αλλού. Επίσης, ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα είναι το κυνήγι, όταν δεν τηρείται η νομοθεσία», συμπλήρωσε η κα Ivovic.
Τα πτηνά της Κρήτης σε αριθμούς
– Στην Κρήτη έχουν καταγραφεί 354 είδη πουλιών
– Περίπου 273 είδη συναντώνται τακτικά στο νησί
– Τα 58 είναι επιδημητικά (μόνιμοι κάτοικοι του νησιού)
– 34 είδη φωλιάζουν στο νησί ερχόμενα από Αφρική
– 43 είδη έρχονται από βόρεια Ευρώπη και ξεχειμωνιάζουν στην Κρήτη
– 138 είδη είναι περαστικά από την Κρήτη ως μεταναστευτικά
– Πάνω από τα Βαλκάνια, υπολογίζεται ότι περνάνε ημερησίως την Άνοιξη και το Φθινόπωρο πάνω από 1,5 εκατομμύρια πουλιά. Τις δύο αυτές εποχές εκτιμάται ότι πάνω από την Κρήτη περνάνε τουλάχιστον 400.000 πουλιά κάθε μέρα.
* Σημείωση: Οι φωτογραφίες είναι της Έλενας Καζίλα, μέλους της ομάδας έρευνας που μελετά τα αποδημητικά πουλιά στη Γαύδο.
