Μια έκθεση – αφιέρωμα στη γυναίκα εικαστικό που έδωσε νέα πνοή στη λαϊκή τέχνη της Κρήτης
Πολυσχιδής και δυναμική προσωπικότητα η Φλωρεντίνη Σκουλούδη – Καλούτση άφησε ανεξίτηλα τη σφραγίδα της στα καλλιτεχνικά, επιχειρηματικά και κοινωνικά δρώμενα των Χανίων και της Ελλάδας στα χρόνια που έζησε.
Με την επιχειρηματική και κοινωνική της στάση συνέβαλε στο να αλλάξει η θέση της γυναίκας στην κοινωνία και με το έργο της ανέδειξε τον ανεξάντλητο πλούτο της λαϊκής παράδοσης δίνοντάς της νέα καλλιτεχνική πνοή.
Την ξεχωριστή αυτή προσωπικότητα και το έργο της επιχειρεί να φωτίσει η έκθεση “Η ”ωφέλιμη” Κρήτη της Φλωρεντίνης Σκουλούδη – Καλούτση (1890 – 1971)” που φιλοξενείται αυτή την περίοδο στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Οι “διαδρομές” μίλησαν με συντελεστές της έκθεσης για τη δυναμική αυτή γυναίκα και το έργο της αλλά και με εκπαιδευτικούς και μαθητές που επισκέφθηκαν την έκθεση βιώνοντας μια ξεχωριστή εκπαιδευτική εμπειρία.
Μία γυναίκα ευαίσθητη, δυναμική και ανεξάρτητη
Εκ των επιμελητών της έκθεσης (μαζί με την Ανη Κοντογιώργη) ο ιστορικός τέχνης – επιμελητής/μέλος ICOM Μανόλης Καρτεράκης μιλώντας στις “διαδρομές” για την Φλωρεντίνη Καλούτση περιέγραψε μια γυναίκα “φωτεινή” και δυναμική. Μια γυναίκα που ως καλλιτέχνις ανανέωσε το ενδιαφέρον για την τέχνη της υφαντικής και συγχρόνως ως γυναίκα έβγαλε από το περιθώριο της κοινωνικής ζωής δεκάδες γυναίκες προσφέροντάς τους εργασία.
Ποια στοιχεία κάνουν ξεχωριστή την τέχνη της Καλούτση;
Η Φλωρεντίνη Καλούτση, παρότι προερχόταν από ένα περιφερειακό μέρος της Ευρώπης, και παρότι, ως γυναίκα, στα χρόνια όπου έζησε, δεν ήταν καθόλου αυτονόητο ότι μπορούσε να πραγματοποιήσει σπουδές και να ασκήσει επαγγελματική καλλιτεχνική δραστηριότητα, χάρη στην κοσμοπολίτικη παιδεία της, την υψηλού επιπέδου ζωγραφική εκπαίδευση που έλαβε και το ευαίσθητο καλλιτεχνικό της αισθητήριο, κατάφερε να αξιοποιήσει την αγάπη που διέθετε για την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας της, αλλά και του ιδιαίτερου τόπου της, την Κρήτη, από το νεοφανή τότε Μινωικό Πολιτισμό μέχρι τη λαϊκή παράδοση, και να την μεταπλάσει σε σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Η ιδιαίτερη μέριμνα της να διασώσει με συνέπεια στα χρόνια του Μεσοπολέμου την παραδοσιακή τεχνική της κρητικής υφαντικής, που είχε πέσει τότε στην αφάνεια, και να την ανανεώσει με νέα μοτίβα, προερχόμενα συχνά από μινωικά ευρήματα, τα οποία μπορούσε η ίδια να αποδώσει ζωγραφικά, δίνοντας έμφαση σε ένα άρτιο και ποιοτικό αισθητικό αποτέλεσμα τόσο σχεδιασμού όσο και εκτέλεσης από τις εργάτριες υφάντρες που απασχολούσε στη βιοτεχνική επιχείρησή της “Διπλούς Πέλεκυς”, αποτελούν αναμφίβολα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έργου της που ταυτίστηκε με την κρητική υφαντουργία και τη “λαϊκή” τέχνη της Κρήτης.
Πώς θα περιγράφατε την προσωπικότητά της;
Η Φλωρεντίνη χαρακτηρίζεται από έναν συνδυασμό ευαισθησίας, δυναμισμού, τόλμης, ιδεαλισμού, οξυδέρκειας, ανεξαρτησίας, εργατικότητας αλλά και μετριοπάθειας, στοιχεία που παρατηρούνται και σε άλλες γνωστές αστές διανοούμενες της εποχής της. Μεγαλωμένη στην Κρήτη της Κρητικής Πολιτείας, αλλά διαμορφωμένη στο Λονδίνο, όπου πραγματοποίησε τις καλλιτεχνικές σπουδές της, διάθετε έναν κοσμοπολιτισμό και ένα ιδιαίτερο καλλιτεχνικό αισθητήριο που την βοήθησαν να διακρίνει, να εκτιμά και να αξιοποιεί το αφανές με μία ιδιαίτερη αίσθηση οικονομίας. Με έντονο το αίσθημα αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας που συχνά χαρακτήριζε τις γυναίκες της τάξης της, και σε καιρούς μεγάλης ανέχειας από τις συνεχείς πολεμικές και κοινωνικές αναταράξεις που σφράγισαν τον προηγούμενο αιώνα, η Φλωρεντίνη κινήθηκε στον δρόμο μίας «ήπιας χειραφέτησης» αναζητώντας να συνδυάσει μέσα από την τέχνη της, όπως έγραφε η ίδια, «το ωραίο με το ωφέλιμο»: Πολύ νωρίς καταξιώθηκε στον τόπο της ως επαγγελματίας ζωγράφος (η ανάθεση του σχεδιασμού γραμματοσήμου για την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης το τεκμηριώνει χαρακτηριστικά, ενώ η ίδια υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Συνδέσμου για τη διάδοση των Καλών Τεχνών στην Κρήτη και προσέφερε τις υπηρεσίες της ως πρώτη διδάσκουσά του στην τέχνη της ζωγραφικής). Υποστήριξε ενεργά τις πολιτιστικές δράσεις του Λυκείου Ελληνίδων, που προωθούσε κοινωνικά και μορφωτικά ζητήματα των γυναικών. Κυρίως, όμως μέσα από τη βιοτεχνική επιχείρηση υφαντουργίας “Διπλούς Πέλεκυς” που ίδρυσε η ίδια, από τις πρώτες τότε στην Ελλάδα, η Φλωρεντίνη διαφύλαξε μία παραδοσιακή τεχνογνωσία δίνοντας εργασία σε πολλές γυναίκες της εποχής της, καθώς και τη δυνατότητα να μπορούν να εργάζονται ακόμα και μέσα από τα σπίτια τους, συντηρώντας τα νοικοκυριά τους, ενώ μπορούσαν να είναι οικονομικά ανεξάρτητες.
Βλέποντας πια από μια χρονική απόσταση τα έργα της Φλωρεντίνης με ποιο τρόπο “μιλάνε” στο σήμερα;
Το έργο της μπορεί να χωριστεί σε δύο μέρη: στο καθαρά ζωγραφικό και στο καθαρά σχεδιαστικό, κυρίως σε σχέση με τις χειροτεχνικές εφαρμογές της, όπου και αφοσιώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της καλλιτεχνικής της πορείας. Και τα δύο μέρη χαρακτηρίζονται από εκλέπτυνση του σχεδίου, από ήπιους γήινους χρωματισμούς, και από μία αίσθηση φυσικότητας, κίνησης και ζωντάνιας. Αυτές τις ποιότητες θεωρώ ότι η Φλωρεντίνη εκτίμησε και στη μινωική τέχνη που ενέπνευσε μεγάλο μέρος των συνθέσεών της. Ειδικά οι εφαρμογές της χαρακτηρίζονται από δεξιοτεχνική λεπτότητα απόδοσης, από τη χρήση υψηλής ποιότητας υλικών, από μία ευγενή απλότητα στους συνδυασμούς υλικών, χρωμάτων και μοτίβων, και κυρίως από μία ευρηματικότητα στην αξιοποίηση θεμάτων από την αρχαία και τη λαϊκή τέχνη σε ελεύθερη απόδοση, που όλα διασφάλιζαν ένα αναγνωρίσιμο ποιοτικό αποτέλεσμα, και μια ιδιαίτερη ταυτότητα προϊόντος, καθιστώντας τις αξιοπρόσεκτες μέχρι και σήμερα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι το έργο της Καλούτση αποτέλεσε αντικείμενο πολλών αντιγραφών, κυρίως από παλιές εργάτριές της που προσπάθησαν, ακολουθώντας το παράδειγμά της, να κάνουν τις δικές τους επιχειρήσεις. Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω στοιχείων, ειδικά σε ό,τι αφορά το ζήτημα της αξιοποίησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, μαζί με το σύγχρονο και αναγνωρίσιμο ποιοτικό αποτέλεσμα, αποτελεί ξανά σήμερα ένα ιδιαίτερα επίκαιρο ζητούμενο στον σύγχρονο σχεδιασμό των branding αντικειμένων που αναζητά μία διακριτή ταυτότητα σε συνδυασμό με μία «αυθεντικότητα».
Στο πλαίσιο της έκθεσης πραγματοποιούνται παιδαγωγικά προγράμματα. Ποιος είναι ο στόχος τους;
Η έκθεση έχει σχεδιαστεί με βασική μέριμνα να λειτουργήσει παιδαγωγικά τόσο στα παιδιά και τους εφήβους όσο και στους ενηλίκους. Στόχος μας ήταν να καλλιεργηθεί η αισθητική αντίληψη -κυρίως αναφορικά με τις εφαρμοσμένες τέχνες- σε άμεση συσχέτιση με την ιστορική παιδεία, από την τοπική, την εθνική και την ευρωπαϊκή ιστορία μέχρι την ιστορία του φύλου.
Επιπλέον, σημαντικό μέλημά μας, και ιδιαίτερα της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, ήταν να ευαισθητοποιηθεί το κοινό, ανεξαρτήτως ηλικίας, με τρόπο σύγχρονο, σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, που αφορούν σε ζητήματα τοπικής ταυτότητας, λαϊκής τέχνης και παραδοσιακών τεχνικών.
Ετσι εξηγείται τόσο η ισότιμη παρουσίαση έργων τέχνης, σχεδίων, χειροτεχνημάτων, εφαρμοσμένων αντικειμένων, αρχειακού υλικού και κειμένων στην έκθεση, που λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους στην μουσειακή αφήγηση, όσο και ο ωφέλιμος χώρος που δίνεται στα παιδιά για να ερευνήσουν, αλλά και να παρουσιάσουν τα “ευρήματα” που έχουν ανακαλύψει στην έκθεση.
Αντίστοιχα στο εκπαιδευτικό μας σκεπτικό συμβάλλει και η χρήση των νέων τεχνολογιών, που δίνουν έμφαση σε πιο αθέατες όψεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως είναι η διαδικασία της επιλογής και της μετάπλασης από το οπτικό ερέθισμα στον σχεδιασμό και την εφαρμογή, ενώ εμπλουτίζουν την εκθεσιακή αφήγηση με προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που σχετίστηκαν άμεσα με την Καλούτση και το έργο της.
Η παιδαγωγική λειτουργία της έκθεσης ολοκληρώνεται με την παρουσία παραδοσιακού αργαλειού που βρίσκεται σε λειτουργία και με την επικοινωνία της παραδοσιακής τεχνικής της υφαντικής από την δασκάλα υφαντικής του Λυκείου Ελληνίδων Χανίων, η οποία εστιάζει στη σημασία της μεταβίβασης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς από γενιά σε γενιά.
Μεταλαμπαδεύοντας τα μυστικά του αργαλειού
Τα μυστικά μιας τέχνης πανάρχαιας αλλά και σύγχρονης αποκαλύπτει στα παιδιά και τους μεγαλύτερους που επισκέπτονται την έκθεση η δασκάλα υφαντικής του Λυκείου Ελληνίδων Δέσποινα Σωμάκη – Παντελάκη. Στον τρίτο όροφο της Δημοτικής Πινακοθήκης η Δέσποινα έχει στήσει τον αργαλειό της. Τα μέρη του αργαλειού, η τέχνη της ύφανσης, οι πρώτες ύλες, τα υφάσματα και οι φυσικές βαφές, αποτελούν το όχημα για να γνωρίσουν καλύτερα τα παιδιά το δημιουργικό σύμπαν της Φλωρεντίνης Σκουλούδη – Καλούτση αλλά κι ένα μέρος της πλούσιας τοπικής παράδοσης που διασώζεται μέχρι τις ημέρες μας.
Ρωτήσαμε τη Δέσποινα ως μια σύγχρονη τεχνήτρια του αργαλειού πώς βλέπει όλη αυτή τη δουλειά που έκανε η Φλωρεντίνη στην εποχή της: «Καταρχάς από την έκθεση διαπιστώνει κανείς ότι η Φλωρεντίνη ήταν μια πολύ έξυπνη γυναίκα. Μια επιτυχημένη επιχειρηματίας και έδωσε δουλειά σε πάρα πολλές γυναίκες. Μεταξύ αυτών και η μητέρα μου η οποία υπήρξε συνεργάτιδα της Φλωρεντίνης», σημείωσε και πρόσθεσε: «Για εμένα, λοιπόν, όλο αυτό που γίνεται μού προκαλεί μεγάλη συγκίνηση».
Στα μάτια της Δέσποινας όμως αυτή η έκθεση δηλώνει εμφατικά και κάτι ακόμα: το γεγονός πως ό,τι δημιουργείται με τον αργαλειό διατηρεί μέσα στον χρόνο τη λειτουργικότητα και τη χρησιμότητά του.
«Μιλάμε για μια τέχνη που συνδυάζει τη χρηστικότητα και παραμένει μέχρι και σήμερα ζωντανή. Από εκεί και πέρα, αναδεικνύει τη δημιουργικότητα και το μεράκι αυτού που την υπηρετεί. Ο ζωγράφος ζωγραφίζει στο καβαλέτο και η υφάντρα στον αργαλειό.
Πάνω στα υφαντά μπορείς να αποτυπώσεις ό,τι αισθάνεσαι και συγχρόνως ό,τι κάνεις δεν το φθείρει ο χρόνος», ανέφερε η Δέσποινα, ενώ υπογράμμισε τη συμβολή της Φλωρεντίνης στη χειραφέτηση των γυναικών: «Υποκλίνομαι στη Φλωρεντίνη για το γεγονός ότι έκανε την τέχνη της ύφανσης παραγωγική. Εβγαλε τις γυναίκες από την αποκλειστική ενασχόλησή τους με τα οικιακά και την ανατροφή των παιδιών και τους έδωσε τη δυνατότητα να κερδίσουν χρήματα και να δημιουργήσουν».
Με αυτή την έννοια η έκθεση αυτή αποτελεί κι έναν φόρο τιμής σ’ όλες αυτές τις γυναίκες που υπηρέτησαν την τέχνη της υφαντικής και ανέδειξαν την αξία του αργαλειού. Ποιο είναι όμως το παρόν και το αύριο της τέχνης της υφαντικής: «Η τέχνη αυτή εξελίσσεται. Μέσα στην κρίση πολλοί άνθρωποι, ανεξάρτητα από τις σπουδές τους, στράφηκαν σε παλιές πρακτικές και επαγγέλματα. Πολλά λοιπόν κορίτσια έχουν βάλει αργαλειό και φτιάχνουν διάφορα πράγματα για το σπίτι, για δώρα κ.λπ. Αυτό τον ενθουσιασμό συναντάω κι εδώ, στην έκθεση, με τον κόσμο που έρχεται. Πιστεύω, λοιπόν, ότι είναι μια τέχνη που έχει μέλλον».
Εκπαιδευτική εμπειρία
Εκατοντάδες είναι οι μαθητές που έχουν επισκεφθεί την έκθεση “Η ”ωφέλιμη” Κρήτη της Φλωρεντίνης Σκουλούδη – Καλούτση (1830-1971)” στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, όπου ξεναγούνται από την προϊσταμένη, Αθηνά Γιαννουλάκη. Μεταξύ αυτών 24 μαθητές του ΕΠΑΛ Ακρωτηρίου από τον Τομέα Εφαρμοσμένων Τεχνών και συγκεκριμένα των ειδικοτήτων Γραφικών Τεχνών και Σχεδιασμού Εσωτερικών Χώρων.
Η επίσκεψη των μαθητών έγινε στο πλαίσιο των μαθημάτων της ιστορίας της τέχνης και του πανελλαδικού μαθήματος τεχνολογίας υλικών.
«Ολες οι εκπαιδευτικές επισκέψεις δρουν εποπτικά στο μάθημα, δηλαδή βοηθάνε τα παιδιά να κατανοήσουν καλύτερα πράγματα που μαθαίνουν στο σχολείο», εξήγησε η φωτογράφος και εκπαιδευτικός του Τομέα Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΕΠΑΛ Ακρωτηρίου Αγγελική Ψαράκη και πρόσθεσε πως αποτελεί πολύτιμη εμπειρία για τα παιδιά που ασχολούνται με τις εφαρμοσμένες τέχνες το γεγονός ότι τους δόθηκε η ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με φωτογραφίες, χαρακτικά, ζωγραφιές, υφαντά, νήματα, υφάσματα κ.ά. «Πέρα από αυτό, το έργο της Φλωρεντίνης Καλούτση που εστιάζει στη λαϊκή τέχνη και παράδοση έχει αναφορές στο μινωικό πολιτισμό τον οποίο διδάσκονται στο μάθημα της ιστορίας της τέχνης. Παράλληλα, όμως τα παιδιά είδαν και πως μπορεί να μετουσιωθεί η λαϊκή παράδοση σε εφαρμοσμένη τέχνη αλλά και σε μια επιχειρηματική δραστηριότητα. Με άλλα λόγια, όλη η έκθεση μπορεί να λειτουργήσει ως πηγή έμπνευσης για τα παιδιά και για τη δική τους αυριανή πορεία», επεσήμανε.
Η εικαστικός – εκπαιδευτικός στο ΕΠΑΛ Ακρωτηρίου Όλγα Βερυκάκη μίλησε για τον κομβικό ρόλο της Δημοτικής Πινακοθήκης στην καλλιέργεια των νέων παιδιών ως ένας από τους βασικότερους χώρους για τη διάδοση και προβολή των εικαστικών τεχνών. «Μέσα από τις περιοδικές εκθέσεις στην Πινακοθήκη τα παιδιά εντρυφούν στον χώρο της τέχνης, παρακολουθούν τις καλλιτεχνικές τάσεις κι έρχονται σε επαφή με το έργο σύγχρονων αλλά και παλαιότερων σημαντικών εικαστικών», σημείωσε και υπογράμμισε την ιδιαίτερη σημασία ενός τέτοιου πολιτιστικού πυρήνα σε μια επαρχιακή πόλη.
Σε ό,τι αφορά την έκθεση, η κα Βερυκάκη έκανε λόγο για μια μαγική συγκυρία καθώς έδωσε “τροφή” στα μαθήματα της τεχνολογίας υλικών και της ιστορίας της τέχνης.
«Είναι ένα “σχολείο” όλη η περιήγηση στην έκθεση. Για την τεχνολογία υλικών ήταν σημαντικό που τα παιδιά γνώρισαν τη λειτουργία του αργαλειού από κοντά και για την ιστορία της τέχνης που είδαν πτυχές του
κινήματος Arts & Crafts το οποίο αναπτύχθηκε τα χρόνια που η Φλωρεντίνη σπούδαζε στην Αγγλία», επεσήμανε η κα Βερυκάκη.
Για τις δύο εκπαιδευτικούς εξίσου, όμως, σημαντική είναι και η διάσταση της προσωπικότητας της Φλωρεντίνης Καλούτση, μιας γυναίκας δυναμικής και χειραφετημένης, που έσπασε τα κοινωνικά “στεγανά” της εποχής της.
ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ ΒΙΩΜΑ
Ο μαθητής της Β’ τάξης Γιώργος Μπονατάκης μιλώντας για την εμπειρία της επίσκεψης στην έκθεση αναφέρθηκε στο βιωματικό κομμάτι. «Με εντυπωσίασε που είδα από κοντά πώς γίνεται η ύφανση στον αργαλειό και συγχρόνως ήταν πολύ ενδιαφέρον που μπήκαμε στη διαδικασία να δοκιμάσουμε κι εμείς να κάνουμε κάτι αντίστοιχο», ανέφερε ο Γιώργος και εξήγησε ότι με αφορμή την επίσκεψη στην Πινακοθήκη τα παιδιά δημιούργησαν αργότερα δικά τους έργα συνδυάζοντας στοιχεία από τον πολιτισμό και τη λαϊκή παράδοση με τις σύγχρονες σχεδιαστικές τεχνολογίες. Ο ίδιος ανέφερε ότι η παράδοση μπορεί να αποτελέσει και στις μέρες μας πηγή έμπνευσης μέσα από “φίλτρο” των νέων μέσων και εφαρμογών που προσφέρει η εποχή μας.
Η μαθήτρια της Γ’ τάξης με ειδικότητα γραφιστικής Εμμανουέλα Αρχαγγελάκη μίλησε για το βιωματικό στοιχείο που περιείχε η επίσκεψη στην έκθεση, καθώς φωτίστηκαν πτυχές του κινήματος Arts & Crafts που διδάσκονται τα παιδιά αλλά και λεπτομέρειες που σχετίζονται με τα υλικά που χρησιμοποιούνται στην ύφανση: «Ηταν ιδιαίτερη εμπειρία για εμένα.
Επίσης, ήταν πολύ ενδιαφέρον για εμένα που είδαμε το πως εισχωρεί η ζωγραφική στις εφαρμοσμένες τέχνες».
Στην ερώτησή μας αν ως κοπέλα εντυπωσιάστηκε από τη δυναμικότητα της προσωπικότητας της Φλωρεντίνης που έδρασε με επιτυχία σε πεδία ανδροκρατούμενα εκείνα τα χρόνια η Εμμανουέλα σχολίασε: «Μου έκανε πράγματι μεγάλη εντύπωση η δυναμική προσωπικότητά της. Και ίσως και για εμένα είναι μια πηγή έμπνευσης για να μπορέσω κι εγώ να κυνηγήσω τα “θέλω” μου».
Διοργάνωση
Η έκθεση “Τέχνη και χειροτεχνία: η “ωφέλιμη” Κρήτη της Φλωρεντίνης Σκουλούδη (1890-1970)”, που θα διαρκέσει έως τις 25 Απριλίου 2020, διοργανώνεται από τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και τη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων – Δήμος Χανίων, με την υποστήριξη των Περιφέρειας Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Λυκείου Ελληνίδων Χανίων, Φιλολογικού Συλλόγου Χανίων “Ο Χρυσόστομος” και “Βενιζελείου Ωδείου Χανίων – Σύνδεσμος για την Διάδοση των Καλών Τεχνών στην Κρήτη”. Την έκθεση έχουν επιμεληθεί οι Μανόλης Καρτεράκης και Ανη Κοντογιώργη.
