Οι χειρόγραφοι κώδικες της ψαλτικής τέχνης, εμφανίστηκαν αιώνες πριν την καθιέρωση της τυπογραφίας και είναι καλλιτεχνικά δημιουργήματα και θησαυρίσματα ανεκτίμητης αξίας της πατροπαράδοτης εθνικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Σε όλη την ορθόδοξη επικράτεια, έχουν βρεθεί γύρω στους 7.500 κώδικες που βρίσκονται σε γνωστές δημόσιες, ιδιωτικές και μοναστικές βιβλιοθήκες του εσωτερικού και του εξωτερικού και σήμερα έχουν απασχολήσει τους επιστήμονες ερευνητές κυρίως της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μουσικολογίας.
Hδη έχουν δημοσιευθεί εργώδες πονήματα από αξιότατους μουσικολόγους, οι οποίοι μέσω της ενασχόλησής τους με τους κώδικες, έφεραν στο “φως” άγνωστες ιστορικές πτυχές της λόγιας ελληνικής μουσικής της ορθοδόξου εκκλησίας μας, της Βυζαντινής μουσικής ή ορθότερα της ψαλτικής τέχνης ή εκκλησιαστικής μουσικής όπως σήμερα ονομάζεται.
Το μνημειακό έργο, του άοκνου καθηγητή και ερευνητή κ. Γρηγορίου Στάθη, ο οποίος δικαίως αποκαλείται σήμερα πατέρας της ελληνικής και ξένης βυζαντινής και μεταβυζαντινής μουσικολογίας, με τις δεκάδες δημοσιεύσεις και πολύτομες εκδόσεις, σχετικά με τα χειρόγραφα, αποτελεί σημείο αναφοράς, για κάθε επιστήμονα ερευνητή του είδους.
Τα ορθόδοξα μοναστήρια, στην περίοδο της ενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας, στάθηκαν δημιουργοί αντιγραφείς (scriptoriums) και συνάμα κύριοι θεματοφύλακες των χειρογράφων, της εκκλησιαστικής τέχνης, αλλά και του ελληνικού πολιτισμού γενικότερα. Οι μοναχοί, μέσα από τη συνεχόμενη αδιάκοπη και ασκητική πνευματική τους ζωή, ως αδήριτη ανάγκη, τα διέσωσαν και τα διεφύλαξαν με περισσή αγάπη με μοναδική και ακάματη φιλοπονία και ιδιαίτερη φροντίδα. Η ενασχόλησή τους αυτή, έγινε κυρίως προς χάριν της μάθησης και της εκπαίδευσης, αλλά και διότι χρησιμοποιήθηκαν συχνά στη λειτουργική πράξη των ακολουθιών.
Oκτώ χειρόγραφοι κώδικες ψαλτικής τέχνης, απόκεινται σήμερα στη βιβλιοθήκη της Σταυροπηγιακής Ιεράς Μονής της Αγίας Τριάδος των Τζαγκαρόλων, τη Μονή των γραμμάτων και τη “μητρόπολη των Μονών της Κρήτης”, όπως δικαίως χαρακτηρίζεται. Πρόκειται θησαυρίσματα, μεταβυζαντινών μουσικών χειρογράφων της περιόδου της Τουρκοκρατίας.
Κατά το περιεχόμενο, οι κώδικες χωρίζονται:
Σε τέσσερις Ανθολογίες
• Ανθολογία Θείας Λειτουργίας (αρχές ΙΘ’ αι.).
• Ανθολογία Εσπερινού – Όρθρου – Λειτουργίας (1822).
• Ανθολογία Εσπερινού – Όρθρου – Λειτουργίας (1830).
• Ανθολογία Εσπερινού – Όρθρου (1820-30 περίπου).
• Ένα Αναστασιματάριο του Πέτρου Πελοποννησίου (1831).
• Ένα Δοξαστάριο του Πέτρου Πελοποννησίου (1830).
και δυο Ειρμολόγια του Πέτρου Πελοποννησίου (β΄ ήμισυ ΙΘ’ και 1822).
Με τα χειρόγραφα αυτά βιβλία, καλύπτονται τα περισσότερα εκκλησιαστικά μέλη των τριών μεγάλων ιερών ακολουθιών του Όρθρου, του Εσπερινού και της Θείας Λειτουργίας. Η χρήση τους υπήρξε αναγκαία για την εύτακτη ψαλμώδηση των μοναχών και των ψαλτών της Μονής και τηρούν τους κανόνες της παλαιογραφικής, κωδικολογικής, συστηματικής και ιστορικής μουσικολογίας. Είναι όλοι δερματόδετοι, στη μεγαλύτερή τους πλειοψηφία σε καλή κατάσταση, μεσαίου σχήματος 16ου, με ερυθρά και μαύρη μελάνη, με επίτιτλες διακοσμήσεις ως προμετωπίδες, μικρόσχημα και μεγαλόσχημα διακοσμητικά και μη πρωτογράμματα.
Εχουν γραφεί με τη νέα και παλαιά σημειογραφία και ανθολογούνται μαθήματα μεγάλων διδασκάλων της ψαλτικής τέχνης, κυρίως των ΙΗ’ και ΙΘ’ αι. με κυρίαρχο μελουργό τον Πέτρο Πελοποννήσιο. Ο τόπος αντιγραφής τους είναι η Σαντορίνη και οι Σπέτσες και χρονολογούνται από το 1821 ως τα μέσα του ΙΘ’ αι. ενώ δύο από αυτούς, είναι άγνωστο για το πού και πότε γράφτηκαν και ποιος είναι ο γραφέας τους. Τρεις είναι οι βασικοί γραφείς, που με περισσή φροντίδα αντέγραψαν τους παραπάνω τόμους και έμελε να μπουν και αυτοί, στο πάνθεον των γνωστών γραφέων της μεταβυζαντινής περιόδου και μάλιστα της πολύ δύσκολης περιόδου της τουρκοκρατίας, ο γνωστός γραφέας και από άλλους κώδικες Αλέξανδρος Γεωργίου Λιμναίος, ο Συμεών ιερομόναχος Αγιοτριαδίτης ο θύτης και ο Παρθένιος ιερομόναχος ο Κρης.
Εχουν γραφεί με τη νέα και παλαιά σημειογραφία και ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους είναι ότι έχουμε τρεις κώδικες της παλαιάς γραφής που χρονολογούνται το 1821, το 1822 και το 1830 δηλαδή αρκετά χρόνια μετά την καθιέρωση της νέας μεθόδου (1814), στοιχείο ενδεικτικό που επιβεβαιώνει ότι χρησιμοποιούσαν ακόμα την παλαιά γραφή, ακόμα και μετά την εφαρμογή της νέας αναλυτικής μεθόδου της σημειογραφίας.
Σύντομη περιγραφική αναφορά (conspectus) κατά το είδος και το περιεχόμενο, των οκτώ μεταβυζαντινών μουσικών χειρογράφων, έγινε στο Β’ Παγκρήτιο Ιεροψαλτικό Συνέδριο στην πόλη μας, στις 2 – 4 Δεκεμβρίου, όπου παρέστησαν και συμμετείχαν οι σημαντικότερες προσωπικότητες της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής μουσικολογίας.
Το αποτέλεσμα της όλης εργασίας προέκυψε από την ειδική μελέτη, έρευνα και αυτοψία στη βιβλιοθήκη της Μονής, με τις ευλογίες και την άδεια του σεβασμιότατου μητροπολίτου μας κ. Δαμασκηνού. Τα χειρόγραφα επίσης φωτογραφήθηκαν ψηφιακά, φυλλομετρήθηκαν, ταξινομήθηκαν σε ό,τι αφορά το περιεχόμενό τους, και τέλος, πραγματοποιήθηκε περιληπτική και αναλυτική περιγραφή, (θερμές ευχαριστίες οφείλουμε, στους μοναχούς και στο προσωπικό της Μονής για τη φιλοξενία καθώς και στον μαθητή μου και συνεργάτη, χοράρχη της χορωδίας του συνδέσμου Ιεροψαλτών Χανίων, Γιάννη Σκαλιδάκη για τη βοήθεια στην καταλογράφηση και την ταξινόμηση των χειρογράφων).
Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρώτη αναφορά έγινε το 1932 από τον αοίδιμο συμπολίτη μας καθηγητή Ν. Τωμαδάκη, στον Θ’ τόμο της Επετηρίδας της Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών, όπου και επιχειρείται μια πρώτη σύντομη περιγραφή των κωδίκων. Αξίζει εδώ να αναφερθεί, προς βιβλιογραφική χρήση, ότι ειδική εργασία και μελέτη, για την ψαλτική στη Κρήτη επί Ενετοκρατίας και ταυτόχρονα για τους κώδικες της ψαλτικής τέχνης των αποκειμένων στις βιβλιοθήκες των ιερών μονών της Κρήτης, πραγματοποίησε και δημοσίευσε ο ακάματος και πολυγραφότατος καθηγητής κ. Εμμανουήλ Γιαννόπουλος (Κώδικες εκκλησιαστικής μουσικής σε βιβλιοθήκες της Κρήτης, Νέα Χριστιανική Κρήτη, ανάτυπο, περίοδος β’, τεύχος β΄, σσ. 289- 325 , Ρέθυμνο 2004 – η Άνθιση της ψαλτικής τέχνης στην Κρήτη 1566 – 1669.
* καθηγητής μουσικής, καλλιτεχνικός διευθυντής του Ωδείου Χανίων “Ιωάννης Μανιουδάκης” και του Ωδείου της Ι.Μ. Κισάμου και Σελίνου.
