Οι ορχιδέες της Κρήτης

1 από 15

Στο άκουσμα και μόνο της λέξης “ορχιδέα” το μυαλό μας αυτόματα ταξιδεύει σε χώρες εξωτικές, έρχονται στο νου εικόνες μερικών από τα πιο σπάνια, όμορφα και ακριβά λουλούδια του κόσμου. Μέχρι και πριν δύο δεκαετίες λίγοι γνώριζαν ότι αυτά τα λουλούδια φυτρώνουν και εδώ στην Ελλάδα και στο νησί μας την Κρήτη. Οι παλαιότεροι φυσικά συναντούσαν στην ύπαιθρο κάθε Aνοιξη αυτά τα όμορφα φυτά μόνο που τους είχαν δώσει κοινά ονόματα (σκυλάκια, μελισσάκια, κρινάκια) χωρίς να ξέρουν ότι ήταν είδη ορχιδέας. Ακόμη και σήμερα όλοι μας, εκτός τους ειδικούς, έχουμε ελάχιστες γνώσεις. Αλήθεια τι ξέρουμε για τις κρητικές ορχιδέες;

ΤΟ ΟΝΟΜΑ
Ορχιδέα…. το όνομα του φυτού συνδέεται άρρηκτα με αυτό το οποίο ηχητικά μας προϊδεάζει… με τους όρχεις του ανδρός. Η κατάληξη “δέα” μάλλον είναι από την λέξη “θέα” οπότε ορχιδέα σημαίνει “η θέα των όρχεων”. Ονομάζεται αλλιώς και σερνικοβότανο καθώς υπήρχε η αντίληψη ότι η κατανάλωση των βολβών της, αφού μοιάζουν με όρχεις, ευνοεί την γέννηση αρσενικών παιδιών.

ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΟΝΗΣΟ
Η Κρήτη ανήκει στις περιοχές με τις περισσότερες ορχιδέες στην Ευρώπη, τόσο στον αριθμό των ειδών, όσο και στο πλήθος των φυτών. Το νησί μας έχει 14 γένη με περίπου 70 είδη και υπο-είδη. Τα 14 είδη από αυτά είναι ενδημικά, δεν φυτρώνουν σε κανένα άλλο σημείο της γης. Σκεφτείτε ότι η Μεγάλη Βρετανία και η Ιρλανδία μαζί με έκταση περίπου 300.000 τ.χλμ. έχουν 42 είδη και η Κρήτη έχει 70 είδη σε μόνο 8.300 τ.χλμ. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στην Κρήτη συναντάμε και μερικά είδη της κεντρικής Ευρώπης που σπανίζουν στη Μεσόγειο. Ωστόσο, το γεωγραφικό ανάγλυφο του νησιού με τα διάφορα μικροκλίματα που δημιουργεί επιτρέπει την ύπαρξη βιότοπων αυτών των ειδών.

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥΣ
Οι ορχιδέες της Κρήτης είναι πολυετή φυτά που όπως αναφέραμε είναι επίγειες και αποτελούνται από δύο τμήματα: το υπέργειο, που εμφανίζεται από τον Νοέμβριο ως τον Ιούλιο, ανάλογα με το είδος και αποτελείται από τα φύλλα, τον βλαστό και τα άνθη και το υπόγειο, τον βολβό είτε σπανιότερα μόνο ρίζωμα – το οποίο συνεχίζει να ζει κάτω από το έδαφος αφού έχει ξεραθεί το φυτό. Ο βλαστός της ορχιδέας συνήθως κυμαίνεται μεταξύ 20 και 40 εκατοστών, υπάρχουν όμως είδη τα οποία φτάνουν σε ύψος μέχρι και το 1 μέτρο! Το άνθος, το πιο χαρακτηριστικό μέρος του φυτού, αποτελείται από τρία σέπαλα, τρία πέταλα, το γυνοστήμιο που έχει τα όργανα αναπαραγωγής και ενίοτε από μια απόφυση (πλήκτρο) με ή χωρίς νέκταρ. Πιο συγκεκριμένα, τα δυο πλαϊνά πέταλα είναι πιο μικρά ενώ το μεσαίο που ονομάζεται “χείλος” έχει διαφορετική θέση και μορφή για να προσελκύει τα έντομα. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως ο πολλαπλασιασμός της ορχιδέας είναι μια δύσκολη διαδικασία. Ο καρπός της ορχιδέας είναι μια κάψουλα που έχει μέσα από 1000 ως 4000 σπόρους. Ενώ λοιπόν κάνει χιλιάδες σπόρους και φυσιολογικά θα έπρεπε να είναι εύκολος ο πολλαπλασιασμός της, συμβαίνει το αντίθετο. Οι σπόροι δεν περιέχουν θρεπτικές ουσίες και ελάχιστοι από αυτούς θα βλαστήσουν. Χρειάζονται κατάλληλο περιβάλλον και τη βοήθεια ενός ριζομύκητα. Ο μύκητας αυτός ζει μαζί με τον σπόρο και τον τροφοδοτεί με υγρασία και θρεπτικές ουσίες. Για να ολοκληρωθεί η διαδικασία αυτή και ο σπόρος να γίνει ένα τελειοποιημένο φυτό χρειάζονται 4-5 χρόνια. Στο είδος Listera ovata χρειάζονται 10 χρόνια. Επειδή λοιπόν ο πολλαπλασιασμός με σπόρους είναι αρκετά δύσκολος η φύση προέβλεψε και ένα δεύτερο τρόπο. Ορισμένα είδη αναπτύσσουν 2ο ή και 3o βολβό οπότε από το ρίζωμά τους την επόμενη χρόνια μπορεί να φυτρώσουν περισσότερα φυτά. Ετσι καμία φορά δημιουργούνται ολόκληρες τούφες από ίδια φυτά.

ΚΟΙΝΑ ΕΙΔΗ
Υπάρχουν είδη ορχιδέας που τα συναντάμε συχνά και φυτρώνουν σε αρκετές περιοχές της Κρήτης. Τα πιο διαδεδομένα και αναγνωρίσιμα από αυτά είναι:

• Barlia robertiana (γιγαντορχιδέα). Η μεγαλύτερη ορχιδέα της Κρήτης και της Ελλάδος με ύψος που φτάνει το 1 μέτρο. Εχει φύλλα πολύ μεγάλα, ταξιανθία πυκνή με μεγάλα, μακριά και εύοσμα άνθη. Ανθίζει αρκετά νωρίς, από Γενάρη ως Απρίλη και απαντάται σε όλη τη Μεσόγειο.

• Anacamptis pyramidalis (πυραμιδούλα). Η ταξιανθία της έχει σχήμα πυραμίδας. Φυτρώνει από τον Ατλαντικό ως και την Κασπία θάλασσα. Το χρώμα του άνθους ποικίλει από ροδοκόκκινο ως λευκό.

• Serapias bergonii (αλετράκι). Το γένος πήρε το όνομα του από τον Ελληνο-αιγυπτιακό θεό Σέραπις. Χαρακτηριστικό του άνθους είναι ότι τα σέπαλα και τα πέταλα δημιουργούν ένα σωλήνα μέσα στον οποίο τα έντομα συνηθίζουν να διανυκτερεύουν.

• Orchis italica (σατυρίσκος). Οι αρχαίοι Ελληνες του είχαν δώσει την ονομασία “σατυρίσκος” αφού οι λοβοί του χείλους στο άνθος του είναι με τέτοιο τρόπο διαιρεμένοι που προβάλουν την μορφή ενός σάτυρου. Φυτό όμορφο και εύρωστο που απαντάται σε μεγάλους πληθυσμούς. Στο εξωτερικό η κοινή του ονομασία είναι “naked man” (γυμνός άνδρας).

• Orchis papilionacea subsp. heroica (πεταλουδόμορφη). Χαμηλό φυτό με σφαιροειδή ταξιανθία.
Τα σέπαλα και τα πέταλα φέρουν σκουροκόκκινες νευρώσεις. Το χείλος είναι απλωτό και έχει σχήμα βεντάλιας.

ΣΠΑΝΙΑ ΕΙΔΗ
Το κλίμα, το γεωγραφικό ανάγλυφο αλλά και οι ιδιαίτερες περιοχές του νησιού, αρκετές από τις οποίες καλύπτονται με δάση καστανιάς, βελανιδιάς και πεύκων, επιτρέπουν την ύπαρξη βιότοπων με είδη της Ευρώπης και της ηπειρωτικής Ελλάδας, που λογικά δεν θα έπρεπε να φυτρώνουν στην Κρήτη και που γενικότερα δεν τα συναντάμε στο νότιο νησιωτικό χώρο της πατρίδας μας. Τα πιο ενδιαφέροντα από αυτά είναι:

• Orchis palustris (ορχιδέα του βάλτου). Ομορφο ψηλόλιγνο φυτό που μπορεί να ξεπεράσει σε ύψος το 1 μέτρο. Φυτρώνει σε παραθαλάσσια έλη και λόγω έλλειψης βιότοπων κινδυνεύει με εξαφάνιση. Από τις γνωστές περιοχές στις οποίες φύτρωνε παλαιότερα, σήμερα μόνο σε μια μπορούν να εντοπιστούν φυτά, αλλά ακόμη και αυτή απειλείται άμεσα από την τουριστική ανάπτυξη.

• Limodorum abortivum (λιμόδωρο το εκτρωτικό). Το όνομα εκτρωτικό δείχνει ότι κάτι απέτυχε, ότι έγινε αποβολή και αναφέρεται στα φύλλα του φυτού που θυμίζουν περισσότερο λέπια πάρα φύλλα. Ορχιδέα συχνά εύρωστη και μεγάλη με ύψος ως 80 πόντους. Εχει όμορφα μεγάλα λουλούδια που μοιάζουν με πουλιά όταν είναι ολάνοικτα. Δυστυχώς τις περισσότερες χρονιές δεν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες για να ανθήσει οπότε για να πολλαπλασιαστεί έχει αναπτύξει άλλους μηχανισμούς. Δεν είναι λουλούδι απλά αυτόγαμο αλλά κλειστόγαμο. Δηλαδή μπορεί να αυτογονιμοποιηθεί ακόμη και χωρίς να ανθίσει.

• Listera ovata. Ορχιδέα της κεντρικής Ευρώπης που σπανίζει στη Μεσόγειο. Στην Κρήτη φυτρώνει σχεδόν αποκλειστικά στον νομό Χανίων. Την συναντάμε σε υγρά ρέμματα κάτω από καστανιές. Είναι άξιο αναφοράς ότι αυτή η μικρή ορχιδέα χρειάζεται 10 χρόνια για να γίνει από σπόρος τελειοποιημένο φυτό.

• Spiranthes spiralis (παγωμένη ορχιδέα). Η μοναδική ορχιδέα που ανθίζει το Φθινόπωρο (Οκτώβριος – Νοέμβριος) Λεπτό φυτό που έχει χαρακτηριστικά πέταλα με δαντελωτές άκρες που μοιάζουν με κρυστάλλους. Και αυτή η ορχιδέα χρησιμοποίει ένα έξυπνο τρόπο για να πετύχει την γονιμοποίηση της. Ενώ τα άνθη της έχουν νέκταρ, τα σέπαλα και τα πέταλα του άνθους δημιουργούν ένα στενό σωλήνα που δεν επιτρέπει στα έντομα να εισχωρήσουν. Η γύρη όμως προσκολλάται στο σώμα των εντόμων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το άνθος να γίνεται ελαφρύτερο και να ανοίγει η είσοδος προς το νέκταρ. Τώρα τα έντομα εισχωρούν στο άνθος αλλά όπως είναι φορτωμένα με γύρη ταυτόχρονα το γονιμοποιούν. Η ορχιδέα δηλαδή δίνει το νέκταρ της στα έντομα αφού έχει πετύχει πρώτα τον σκοπό της.

ΕΝΔΗΜΙΚΑ ΕΙΔΗ
Από τα 14 ενδημικά είδη ορχιδέας που υπάρχουν στην Κρήτη τα 7 ανήκουν στο γένος Ophrys για το οποίο θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια. Τα πιο σημαντικά από τα υπόλοιπα είναι:

• Cephalanthera cucullata (κεφαλάνθηρο το καλυπτροφόρο, κρητικό κεφαλάνθηρο). Τα φύλλα και τα βράκτια του φυτού θυμίζουν κουκούλες. Ενδημικό και σπάνιο φυτό της Κρήτης. Απαντάται και στους 3 ορεινούς όγκους του νησιού σε υψόμετρο άνω των 700 μέτρων, σε δάση με πρίνους, σφεντάμια και κυπαρίσσια. Περιλαμβάνεται στο κόκκινο βιβλίο με τα απειλούμενα είδη και είναι η μόνη κρητική ορχιδέα που προστατεύεται με νόμο του 1982. Υπάρχουν στην Κρήτη 2 προστατευόμενοι βιότοποι στο δάσος του Ρούβα, στο Ηράκλειο και στο Κουστογέρακο Χανίων.

• Himantoglossum samariensis (ιμαντόγλωσσο Σαμαριάς). Το γένος πήρε το όνομα του από τις λέξεις “ιμάντας – γλώσσα” που έχουν σχέση με το μέγεθος και τη μορφή του άνθους. Εύρωστο φυτό με ύψος ως 50 εκατοστά. Είναι ενδημικό και πολύ σπάνιο είδος αφού το συναντάμε σε λίγες περιοχές των κρητικών βουνών, βασικά στα Λευκά Ορη και στη Δίκτη σχεδόν πάντα πάνω από τα 1000 μ. υψόμετρο.

• Epipactis cretica (λυπητερό της Κρήτης). Λυπητερό γιατί τα άνθη του γέρνουν προς το έδαφος. Σπάνια ενδημική ορχιδέα που φυτρώνει πάνω από τα 700 μέτρα υψόμετρο και στους 3 ορεινούς όγκους της Κρήτης. Ανθίζει Μάιο, Ιούνιο ως και Ιούλιο ανάλογα τις καιρικές συνθήκες και είναι αυτόγαμη. Αν δεν την επικονιάσουν τα έντομα, τα γυρεομάγματα θρυμματίζονται και πέφτουν πάνω στα θηλυκά γεννητικά όργανα προκαλώντας αυτογονιμοποίηση.

• Serapias cordigera subsp. cretica (χελιδόνι). Ενδημικό υποείδος του γένους Serapias. Το βασικό είδος ονομάζεται cordigera που σημαίνει “καρδιοφόρος” γιατί το χείλος (μεσαίο πέταλο) έχει σχήμα καρδιάς. Οι λεπτές σκουροκόκκινες γραμμώσεις που έχει στη βάση του βλαστού είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα που δεν εμφανίζεται σε κανένα άλλο είδος του γένους.

ΓΕΝΟΣ OPHRYS – ΜΕΛΙΣΣΑΚΙΑ
Δεν θα μπορούσε να μη γίνει μια ειδική αναφορά στο γένος Ophrys, τα γνωστά μας μελισσάκια, το πολυπληθέστερο της Ελλάδας με 124 είδη και υποείδη αλλά και της Κρήτης με 28. Οφρύς είναι το φρύδι στα αρχαία Ελληνικά και λέγεται ότι το γένος πήρε το όνομα του γιατί οι αρχαίες Ελληνίδες χρωμάτιζαν με την κολλώδη γύρη του άνθους τα φρύδια τους. Στις ορχιδέες αυτού του γένους βλέπουμε ακόμη καλυτέρα τις διαφορές στη δομή του άνθους, αλλά και τον έξυπνο τρόπο αναπαραγωγής. Τα άνθη τους δεν έχουν άρωμα ούτε και νέκταρ γι’ αυτό εξαπατούν τα αρσενικά έντομα με οπτικά, απτικά και οσφρητικά ερεθίσματα και τα παρασύρουν σε ψευτοσυνουσία. Λειτουργούν δηλαδή σαν ερωτικές παγίδες. Το έντομο ξεγελιέται και προσπαθεί να ζευγαρώσει με το άνθος αφού μοιάζει τόσο πετυχημένα στο χρώμα, στο σχήμα, στο μέγεθος, στην υφή με το θηλυκό έντομο. Παράλληλα εκκρίνει μεγάλη ποσότητα φερομονών, δηλαδή θηλυκών ορμονών αναπαραγωγής. Είναι εντυπωσιακό ότι για τα αρσενικά έντομα ο χρόνος εντοπισμού ενός θηλυκού είναι μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο χρόνο εντοπισμού μιας ορχιδέας. Ορισμένα είδη του γένους Ophrys είναι τόσο πονηρά ώστε ανθίζουν αμέσως μόλις εκκολαφθούν τα αρσενικά έντομα και πριν προλάβουν να εκκολαφθούν τα θηλυκά. Αξίζει να αναφέρουμε μερικά είδη όπως την Ophrys episcopalis, την Ophrys cretica aridnae, και την Ophrys iricolor, φυτά με πανέμορφα άνθη που τα συναντάμε στην κρητική ύπαιθρο. Από τα 7 ενδημικά υποείδη μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι Ophrys fusca subsp. thriptiensis (Οφρύς της Θρυπτής) και Ophrys spruneri subsp. grigoriana (Οφρύς της Γρηγοριάς).

ΥΒΡΙΔΙΑ
Κάθε είδος ορχιδέας προσελκύει κάποια συγκεκριμένα έντομα, συμβαίνει όμως τα έντομα να επισκέπτονται και αλλά είδη ορχιδέας από λάθος, για να τραφούν, επειδή προσελκύονται από την μυρωδιά και τα χρώματα ή τέλος, για να διανυκτερεύσουν. Αν γονιμοποιήσουν κάποιο διαφορετικό είδος έχουμε το φαινόμενο του υβριδισμού. Τα νέα φυτά που θα προκύψουν μοιάζουν και στους 2 γονείς αλλά δεν είναι όλα όμοια μεταξύ τους. Αν μετά από πολλά χρόνια ένα υβρίδιο καταφέρει να επιβιώσει, αυξήσει τον πληθυσμό του και εξαπλωθεί σε μια περιοχή, τότε ίσως έχουμε τη δημιουργία ενός νέου είδους. Πρέπει να ξέρουμε ότι δεν υβριδίζονται όλα τα είδη μεταξύ τους και ειδικά είδη από διαφορετικά γένη. Φυσικά μιλάμε για υβριδισμό στις άγριες ορχιδέες, γιατί στις φάρμες οι ανθοκόμοι με τεχνητό τρόπο δημιουργούν χιλιάδες υβρίδια χρησιμοποιώντας απλά μια οδοντογλυφίδα. Λέγεται ότι τα υβρίδια που έχουν προκύψει με αυτή την μέθοδο ξεπερνούν τις 100.000 .

ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΒΙΟΤΟΠΟΙ
Οι καλύτεροι βιότοποι για τις ορχιδέες της Κρήτης βρίσκονται στο κεντρικό και νότιο Ρέθυμνο, οπού ορισμένες περιοχές φιλοξενούν πάνω από 40 είδη. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα όρη της Θρυπτής στο Λασίθι με αρκετά σπάνια είδη. Στον Νομό Χανίων τους μεγαλύτερους πληθυσμούς τους συναντάμε στην περιοχή του Σελίνου.

ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ
Τα αρχαία χρόνια χρησιμοποιούσαν τις ορχιδέες στην ιατρική. Στην Τουρκία αλλά και στη βόρεια Ελλάδα ακόμη και σήμερα παρασκευάζεται ειδικά από τους βολβούς της Dactylorhiza Sambucina ένα είδος γλυκού ροφήματος, το σαλέπι. Ενα προϊόν ορχιδέας που χρησιμοποιούμε πολύ στην αρτοποιία και στη ζαχαροπλαστική είναι η γνωστή μας βανίλια. Το γένος Vanilla έχει 90 είδη και είναι αναρριχητικά φυτά των τροπικών χωρών.

ΚΙΝΔΥΝΟΙ – ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ
Ο μεγαλύτερος εχθρός της ορχιδέας είναι ο άνθρωπος και οι δραστηριότητες του. Οι ορχιδέες κινδυνεύουν από την κτηνοτροφία και την υπερβόσκηση, τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα, τις πυρκαγιές, τη δόμηση και τις οικιστικές επεκτάσεις. Για την προστασία τους απαιτείται περιορισμός των ανθρωπίνων αυτών δραστηριοτήτων. Ειδικά τα απειλούμενα είδη πρέπει να προστατευτούν με νομοθεσία και με περίφραξη των βιοτόπων. Αν δημιουργηθούν νέοι δρυμοί και προστατευμένες περιοχές, σε συνδυασμό με πολλαπλασιασμό των απειλούμενων ειδών σε εργαστήρια και μεταφύτευση τους στο περιβάλλον, τότε μπορούμε να αναπτύξουμε το σχετικό είδος τουρισμού το οποίο ενδιαφέρει εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Ποσό μάλλον όταν η περίοδος άνθησης των περισσότερων ειδών της Κρήτης συμπίπτει με την έναρξη της τουριστικής περιόδου (Μάρτιος, Απρίλιος, Μάιος). Κάτι τελευταίο, απλό και πολύ σημαντικό που πρέπει όλοι οι άνθρωποι να γνωρίζουν είναι ότι το κόψιμο ή ξερίζωμα των φυτών είναι εξίσου καταστροφικό. Ας καταλάβουμε ότι οι ορχιδέες ευδοκιμούν μόνο σε φυσικό περιβάλλον και δεν επιβιώνουν σε γλάστρες, ούτε προορίζονται για τα ανθοδοχεία μας. Τώρα πλέον που ξέρουμε τι προσπάθεια κάνουν αυτά τα λουλούδια για να πετύχουν την επικονίαση τους, πόσο δύσκολο είναι να πολλαπλασιαστούν, πόσος χρόνος χρειάζεται για να βλαστήσουν και να ανθοφορήσουν και τι κινδύνους αντιμετωπίζουν για να επιβιώσουν, μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί έχουν ανάγκη την αγάπη και την προστασία μας. Όπως είδαμε παραπάνω, οι ορχιδέες είναι ακόμη ένας λόγος για τον οποίο η Κρήτη είναι ξεχωριστή αφού συμβάλουν στην ιδιαίτερη ταυτότητα της.
Αν αγαπάμε λοιπόν το νησί μας και θέλουμε να το προστατεύσουμε, πρέπει όλοι μας να γνωρίσουμε καλύτερα τη φυσική μας κληρονομιά. Ενας πολύ καλός τρόπος ώστε να έρθουμε σε επαφή με αυτήν, είναι μέσω του ΕΟΣ Χανίων και των δραστηριοτήτων που διοργανώνει.