Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2016, σελ. 414
Σ’ έναν κόσμο που βρίσκεται σε κρίση όπως ο σημερινός η φιλοσοφία προκαλεί αυξημένο ενδιαφέρον καθώς μας δίδει την ελπίδα να βρούμε νοήματα και σκοπούς στη ζωή μας.
Την ιστορία της φιλοσοφίας παρουσιάζει στο εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτό βιβλίο του ο Luc Ferry, Γάλλος καθηγητής της φιλοσοφίας σε διάφορα πανεπιστήμια, ο οποίος έχει διατελέσει και υπουργός Παιδείας στη χώρα του. Επιχειρώντας μία ευχάριστη και γοητευτική πλοήγηση στον χώρο της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ο συγγραφέας καταγράφει τις σημαντικότερες στιγμές της Δυτικής φιλοσοφίας, της κοσμικής πνευματικότητας όπως την ορίζει που στοχεύει να προσδώσει στη ζωή μας κάποιο νόημα που τόσο έχουμε ανάγκη. Σε αντιδιαστολή με τη θρησκεία η οποία βασίζεται στην πίστη και την αποκάλυψη, η φιλοσοφία καλείται να δώσει απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα βασισμένη μόνο στην ανθρώπινη λογική, τη σκέψη και την πνευματική διαύγεια. Διαχωρίζοντας την ηθική, η οποία παρέχει τους κανόνες που μπορούν να κάνουν τις ανθρώπινες σχέσεις πολιτισμένες και ειρηνικές από τη φιλοσοφία η οποία πραγματεύεται τις υπαρξιακές ή πνευματικές αξίες, ο συγγραφέας διερευνά πως αυτή μπορεί να δώσει απαντήσεις στο τι πραγματικά δίδει νόημα στη ζωή μας και στο τι συνιστά τη καλή ζωή. Διαχωρίζει πέντε μεγάλες περιόδους της ιστορίας της δυτικής φιλοσοφίας κατά τις οποίες οι επικρατούσες φιλοσοφικές θεωρήσεις ασχολήθηκαν με τρείς άξονες σκέψης. Ο πρώτος άξονας έχει σαν αντικείμενο την αλήθεια και τις γνώσεις. Τι μπορώ να μάθω; Πόσο αξιόπιστες είναι οι γνώσεις μου; Ο δεύτερος άξονας αφορά την ηθική. Τι είναι το καλό, το κακό και το δίκαιο; Τι σημαίνει ενεργώ σωστά; Τέλος ο τρίτος άξονας αφορά το νόημα της ζωής. Ποιο είναι το νόημα της ζωής; Σε τι συνίσταται η καλή ζωή για τους θνητούς;
Οι πέντε μεγάλες περίοδοι κατά τις οποίες δόθηκαν διαφορετικές απαντήσεις στα σημαντικά φιλοσοφικά ζητήματα σύμφωνα με το κ. Luc Ferry είναι:
1. Η περίοδος της αρχαιότητος
Η περίοδος αυτή ξεκινά από τις απαρχές της Ελληνικής αρχαιότητος και χαρακτηρίζεται από μυθολογικές αφηγήσεις (Ησίοδος, Ομηρος) και αργότερα με λογικά επιχειρήματα από τους μεγάλους στοχαστές της αρχαίας Ελλάδος. Οι αρχαίοι Ελληνες πίστευαν ότι ο κόσμος δεν είναι χάος και αταξία, αλλά λειτουργεί αρμονικά με τάξη. Σε αυτή την κοσμική τάξη που είναι δίκαιη, ωραία και καλή κάθε ον έχει τη δική του θέση. Ετσι η πραγμάτωση της καλής ζωής για τους θνητούς επιτυγχάνεται με τον συντονισμό τους με την αρμονία και την τάξη του σύμπαντος. Μέσα σε αυτό το αρμονικό όλον το μεγαλύτερο λάθος κάποιου θνητού είναι η ύβρις, η υπερβολή και η απώλεια του μέτρου, δηλαδή η διατάραξη της αρμονίας του κόσμου η οποία συνεπάγεται την τιμωρία (από τους θεούς) και τη δυστυχία. Στα μάτια των αρχαίων Ελλήνων ήταν σημαντική η εστίαση στο παρόν και όχι στο παρελθόν (νοσταλγία) ή στο μέλλον (ελπίδα). Η καλή ζωή επιτυγχάνεται με την ικανότητα να ζεί κάποιος στο παρόν και να μην επηρεάζεται από το παρελθόν ή το μέλλον. Σημαντικός παράγοντας για την καλή ζωή είναι η εκδίωξη του φόβου που αποτελεί εχθρό της σοφίας. Ο σοφός κατανοεί τη θέση του στην κοσμική αρμονία, κατανοεί ότι ο θάνατος αποτελεί το πέρασμα από μία κατάσταση σε μία άλλη και ζει γαλήνια το παρόν.
2. Η Ιουδαϊκή – Χριστιανική περίοδος
Μετά το 5ο αιώνα μ.Χ. αναδύθηκε μία νέα φιλοσοφική θεώρηση που βασίστηκε στη Χριστιανική θρησκεία. Το χριστιανικό μήνυμα που επεβλήθη γρήγορα στον αρχαίο κόσμο προσέφερε μία ελκυστική προσωπική μορφή σωτηρίας. Ο Χριστός υποσχέθηκε ότι στη συντέλεια του κόσμου θα ξαναβρούμε τους δικούς μας ενωμένοι σαν υπαρκτά άτομα. Όμως η χριστιανική φιλοσοφική θεώρηση βασίζεται στην πίστη και στις αρχές της αποκάλυψης όπου ο καθορισμός της ενάρετης ζωής δεν ανήκει στους ανθρώπους, αλλά στον θεό. Η καλή ζωή συναρτάται με την πίστη σε έναν προσωπικό και πανάγαθο θεό και της ικανότητας για αγάπη του πλησίον τα οποία τελικά οδηγούν στην αθανασία, στο βασίλειο των Ουρανών. Η χριστιανική φιλοσοφία διαφέρει σημαντικά με εκείνη της αρχαιότητας καθώς βασίζεται στην πίστη και στην αποκάλυψη σε αντιδιαστολή με τη λογική και τον ορθό λόγο στα οποία βασίστηκαν οι αρχαίοι Ελληνες φιλόσοφοι. Σύμφωνα με την εκκλησία πρέπει πρώτα κάποιος να πιστέψει και μετά να κατανοήσει, να ερμηνεύσει όπου αυτό είναι δυνατόν. Αυτό όμως αναχαιτίζει την κριτική σκέψη, τη δυνατότητα προσέγγισης των φαινομένων με τη λογική και επιβάλλει τη λατρεία μιας υπερβατικής αλήθειας που προέρχεται από την αποκάλυψη. Η χριστιανική φιλοσοφική θεώρηση κυριάρχησε στην Ευρώπη για περισσότερο από χίλια χρόνια μέχρι την περίοδο της αναγέννησης και αργότερα του διαφωτισμού όπου αναδύθηκε η περίοδος του πρώτου ανθρωπισμού σύμφωνα με τον συγγραφέα.
3. Αναγέννηση – επιστημονική επανάσταση – διαφωτισμός. Η περίοδος του πρώτου ανθρωπισμού.
Μετά το τέλος του Μεσαίωνα στην Ευρώπη στοχαστές όπως ο Πίκο ντε λα Μιράντολα θεώρησαν τον άνθρωπο σαν δημιουργό του πεπρωμένου του αρνούμενοι να δεχθούν το νόημα της ύπαρξής του στην κοσμική αρμονία ή στον θεό. Για πρώτη φορά στην ιστορία ο άνθρωπος με τα μοναδικά του χαρίσματα αποκτά πλέον κυρίαρχη θέση στον κόσμο και όχι κάποια εξωτερική πραγματικότητα ανώτερη από αυτόν. Το νόημα της καλής ζωής την περίοδο αυτή συναρτάται με την εκπαίδευση και τη μόρφωση του ανθρώπου, με τη διεύρυνση της σκέψης του, σύμφωνα με τον Καντ, με σκοπό τον εξανθρωπισμό του. Ταυτόχρονα προέχει η συμβολή του στην πρόοδο και στη δημιουργία ενός καλύτερου μέλλοντος για όλους τους ανθρώπους μέσω της προαγωγής της επιστήμης και της τέχνης. Η σωτηρία του ανθρώπου την περίοδο του ανθρωπισμού επιτυγχάνεται με τη συμβολή του στην πρόοδο της ανθρωπότητος. Η περίοδος του διαφωτισμού το 18ο και 19ο αιώνα έθεσε τον άνθρωπο, την ελευθερία του, τον ορθό του λόγο στο επίκεντρο της ιστορίας σαν κυρίαρχο δημιουργό του δικαίου και της μοίρας του. Την περίοδο αυτή έγινε αποδεκτό ότι κάθε άνθρωπος ανεξάρτητα με την εθνικότητά του, το θρήσκευμα και την οικονομική του κατάσταση αξίζει τον σεβασμό όλων μας και θεμελιώθηκαν τα δικαιώματα του ανθρώπου. Χωρίς να διώξει η περίοδος του πρώτου ανθρωπισμού τη θρησκεία, με την οποία είχε σημαντικές διαφορές, αλλά συνυπήρχε μαζί της, συνέβαλε στον διαχωρισμό του κράτους και της εκκλησίας δημιουργώντας το πολίτευμα της εκκοσμικευμένης δημοκρατίας. Η ιστορία του ανθρωπισμού είναι συνδεδεμένη με έναν μεγάλο αριθμό στοχαστών. Παρ’ όλα αυτά δέχθηκε ουσιώδεις κριτικές από διαφορετικές σκοπιές οι σημαντικότερες των οποίων είναι.
Α) Η αντεπαναστατική και ρομαντική κριτική.
Β) Η κριτική στο όνομα της διαφορετικότητας, του σχετικισμού και της ιδέας ότι κάθε πολιτισμός είναι διαφορετικός και έχει τη δική του αξία.
Γ) Η κριτική στην πίστη της προόδου η οποία δεν κατάφερε να αποτρέψει βαρβαρότητες (αποικιοκρατία, ναζισμός, σταλινισμός) κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα.
Δ) Η οικολογική κριτική η οποία θέτει όρια στην ανάπτυξη και στην προοπτική της απελευθέρωσής μας από τα όρια που θέτει η βιόσφαιρα.
4. Η εποχή της αποδόμησης
Με το τέλος του 18ου και κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα μεγάλοι στοχαστές (Σοπενχάουερ, Νίτσε, Μαρξ και αργότερα ο Χάιντεγκερ) επιδόθηκαν στην αποδόμηση των ιδεωδών που στηρίζονταν στη θρησκεία και στον ανθρωπισμό της περιόδου του διαφωτισμού. Οι φιλόσοφοι αυτοί προσπάθησαν να απελευθερώσουν διαστάσεις της ύπαρξης των ανθρώπων που ήταν ξεχασμένες και απωθημένες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Νίτσε, ο οποίος σύμφωνα με τον συγγραφέα, προσπάθησε να σπάσει τα “είδωλα”, δηλαδή τα μεγάλα ιδεώδη – ιδανικά τα οποία στόχευαν να υποτάξουν τη ζωή των ανθρώπων σε μεγάλες αξίες και ιδανικά. Η εποχή της αποδόμησης άφησε πολλά προβλήματα αναπάντητα τα οποία προσπάθησε να λύσει η νέα φιλοσοφική σκέψη οδηγώντας σύμφωνα με τον Luc Ferry σε αυτό που ονόμασε ο ίδιος περίοδο του νέου ανθρωπισμού.
5. Η εποχή του νέου ανθρωπισμού
Η απεριόριστη πίστη στην πρόοδο, κληρονομιά της πρώτης περιόδου του ανθρωπισμού πυροδότησε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα την απεριόριστη ανάπτυξη της τεχνο-επιστήμης και του ανταγωνισμού, η οποία έχει γίνει αυτοσκοπός πλέον χωρίς να υπάρχει κάποιο σχέδιο ή κάποιος σκοπός για να τις δώσει κάποιο νόημα. Σταδιακά η κοινωνία της (ά-σκοπης) προόδου έχει δημιουργήσει πλέον την κοινωνία του ρίσκου στα πλαίσια της οποίας οι κίνδυνοι καταστροφής δεν οφείλονται μόνο στην αλλοίωση της βιόσφαιρας (κλιματικές αλλαγές), αλλά και στην τεχνολογία (όπλα μαζικής καταστροφής) και σε αυτούς που μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν (τρομοκράτες). Την περίοδο αυτή γεννιέται σύμφωνα με τον συγγραφέα η επανάσταση της αγάπης, η οποία αναγνωρίζει την προτεραιότητα στην καλή ζωή όχι μόνο για τα αγαπημένα μας πρόσωπα, αλλά και για τον πλησίον, τον συνάνθρωπο και τις μελλοντικές γενεές. Οι παραδοσιακές αξίες (θρησκεία, έθνος, επανάσταση) έχουν πλέον αποδομηθεί σε μεγάλο βαθμό και η αγάπη και η φροντίδα για τα αγαπημένα μας πρόσωπα, τον συνάνθρωπο, τον πλησίον, τις επόμενες γενεές αποτελεί μία νέα εστία νοήματος και σκοπού για τον άνθρωπο που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, θα ενταθεί τα προσεχή χρόνια. Ετσι η πολιτική της αγάπης και της φροντίδας για τον λαό και για τις μελλοντικές γενεές, καταλήγει ο Luc Ferry, νοηματοδοτεί και χαρακτηρίζει τη σημερινή φιλοσοφική περίοδο του νέου ανθρωπισμού. Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο διαβάζεται σαν ο καλύτερος οδηγός πλοήγησης στο σύνολο της δυτικής φιλοσοφίας σύμφωνα και με την εφημερίδα Le Figaro.
*Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
