■ Αφιερώνεται στην Ειρήνη
Η Παγκόσµια Ηµέρα Νερού (ΠΗΝ) θεσπίστηκε πριν 31 έτη (1993) στη ∆ιάσκεψη του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών (ΟΗΕ) για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, που πραγµατοποιήθηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Την ίδια χρονιά, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ενέκρινε ψήφισµα, µε το οποίο η 22η Μαρτίου ανακηρύχθηκε ΠΗΝ και εορτάζεται συνεχώς κάθε έτος από τότε. Φέτος, η ΠΗΝ 2024 αφιερώνεται στην ειρήνη. Είναι µια ηµέρα υπενθύµισης της σηµασίας του νερού και της επείγουσας ανάγκης διασφάλισης ενός βιώσιµου µέλλοντος στον πλανήτη µας, για να υπάρχει ειρήνη.
Η παγκόσµια κρίση νερού είναι ένα πιεστικό και κρίσιµο ζήτηµα, που επηρεάζει εκατοµµύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσµο. Σύµφωνα µε τα Ηνωµένα Έθνη, 3,5 εκατ. άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο από ασθένειες που σχετίζονται µε το νερό. Αυτό ισοδυναµεί µε ένα τζάµπο τζετ που συντρίβεται κάθε ώρα (OHE, 2023). Περίπου 650 εκατ. άνθρωποι, σχεδόν ένας στους 10 του παγκόσµιου πληθυσµού, δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς πηγές πόσιµου νερού και ένας στους τρεις στερείται υγιεινών συνθηκών, θέτοντάς τον εαυτό του σε κίνδυνο µολυσµατικών ασθενειών και πρόωρο θάνατο. Οι συνέπειες αυτής της κρίσης είναι καταστροφικές, καθώς επηρεάζει τα πάντα, από την υγεία και την υγιεινή µέχρι την επισιτιστική ασφάλεια και την οικονοµική ανάπτυξη. Ο επείγων χαρακτήρας αντιµετώπισης αυτής της κρίσης δεν πρέπει να υποεκτιµηθεί, ιδιαίτερα µε την πρόβλεψη ότι ο παγκόσµιος πληθυσµός θα φτάσει τα 9,8 δισεκατ. µέχρι το 2050.
Η χώρα µας έχει µια λαµπρή ιστορία στην ειρηνική χρήση των υδατικών πόρων. Στην προϊστορική εποχή οι Μινωίτες (ca 3200-1100 π.Χ.) ζούσαν σε αρµονία µε το περιβάλλον και επιδίωκαν ειρήνη. Οι οικισµοί τους άνθισαν σε ξηρότερες περιοχές. Η ζωή στο ξηρό κλίµα ήταν ανετότερη, ασφαλέστερη, υγιεινότερη και πιο προστατευµένη. Επίσης οι Μινωίτες, ο πρώτος Ευρωπαϊκός πολιτισµός, ήταν ένα εκπληκτικό παράδοξο: Μια µεγάλη δύναµη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία. Ένα «παλάτι» που δεν ήταν βασιλική κατοικία και ούτε δοξάστηκε ο Βασιλιάς. Μια θρησκεία χωρίς µεγαλείο, ενώ οι γυναίκες ήταν ίσες µε τους άνδρες και ελεύθερες.
Οι Μινωίτες είχαν θεοποιήσει τον φυσικό κόσµο και βρήκαν σε αυτόν µια λογική τάξη, που επέτρεπε στον άνθρωπο να ζει σε αρµονία µε το φυσικό περιβάλλον. Όταν ο Arthur Έβανς, Αρχαιολόγος, ανακάλυψε την Κνωσσό, λόγω της έλλειψης οχυρώσεων θεώρησε ότι οι Μινωίτες ήταν ένας ειρηνικός λαός και γι’ αυτό δηµιούργησε τον όρο “Μινωική Ειρήνη” (Pax Minoica) (Evans, 1921-1935). Οι επαφές µε νησιά του Αιγαίου και την ηπειρωτική χώρα ήταν πυκνές κατά τη διάρκεια της πρωτοανακτορικής περιόδου και εντάθηκαν ακόµη περισσότερο στην νεοανακτορική περίοδο. ∆έσποζαν στην αν. Μεσόγειο και κυρίως στο ΝΑ Αιγαίο, όπου εκτός τα νησιά, είχαν φθάσει µέχρι την αρχαία Ιωνία, όπου ίδρυσαν τη Μίλητο (Angelakis et al., 2024).
Σύµφωνα µε τον Θουκυδίδη, o πανίσχυρος βασιλιάς Μίνωας είναι αυτός που ίδρυσε την πρώτη Θαλασσοκρατία ή την Θαλάσσια Εµπορική Αυτοκρατορία, λεγόταν «κύριος των Θαλασσών» και απάλλαξε τις θάλασσες από τους πειρατές της αρχαιότητας (Angelakis et al., 2024). Οι Μινωίτες όχι µόνο δεν συµµετείχαν σε εχθροπραξίες, όπως αυτές των Σουµέριων εναντίον Ουρούκ, Λάρσα, Ακσάκ και άλλων, των Βαβυλωνίων εναντίον των Σουµερίων και Ελαµιτών, των Ασσυρίων και Χίττων εναντίον Βαβυλωνίων και άλλων, των Αιγυπτίων εναντίον Λιβύων, Περσών, Φοινίκων και άλλων, αλλά µεσολαβούσαν επιδιώκοντας την συµφιλίωση τους. Γενικώς, υπήρξε παγκοσµίως υποδειγµατικός και παραδειγµατικός για µίµηση πολιτισµός.
Οι µεταγενέστεροι αρχαίοι Έλληνες µιµήθηκαν τους Μινωίτες στην επιλογή ξηρικών θέσεων για τους οικισµούς τους. Η τυραννία την αρxaϊκή περίοδο (ca 750-480 π.Χ.), όπως π.x. επί Πεισίστρατου και των απογόνων του, δηµιούργησε προβλήµατα και στην χρήση των υδατικών πόρων. Όµως, ο Σόλων (639-559 π.Χ.), που ήρθε στην εξουσία, διαµόρφωσε το 594 π.Χ. ένα νοµικό σύστηµα υδατικών πόρων, γνωστό ως ο νόµος του Σόλωνα και εξασφάλισε την ορθολογικότερη και µη αλόγιστη χρήση του νερού.
Αυτό περιγράφεται από τον Πλούταρχο (47-195 µ.Χ) και σε γενικές γραµµές έχει ως εξής: (α) Κάτοικοι σε ακτίνα 710 m είχαν δικαιώµατα νερού από κάποιο πηγάδι. (β) Κάθε πολίτης εδικαιούτο 39 L νερού κάθε µέρα σε εποχές ανοµβρίας, που το λάµβαναν από γειτονικό πηγάδι. (γ) Τα πηγάδια σε µια περιοχή έπρεπε να µην είναι πλησιέστερα από 22 m το ένα από το άλλο και βάθους µέχρι 18 m. (δ) Τέλος υπήρχε υπεύθυνος δηµόσιος υπάλληλος για τη διαχείριση των πηγών νερού και επιβολή προστίµων στις περιπτώσεις ρύπανσης πηγών ή άλλες παρανοµίες.
Επίσης οι αρχαίοι Αθηναίοι προτιµούσαν το τρεχούµενο νερό από πηγές ή πηγάδια ή την συλλογή βρόχινου νερού, γιατί θεωρούσαν ότι το νερό από επιφανειακές πηγές, π.χ. από λίµνες, ήταν ανθυγιεινό. Επιπλέον χρησιµοποιούσαν υπόγειες στέρνες, όπου συλλεγόταν το βρόχινο νερό µέσα από φίλτρα άµµου για να το χρησιµοποιούν για δηµόσια χρήση.
Οι πρώτοι άποικοι του λεκανοπεδίου διάλεξαν να εγκατασταθούν γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης γιατί έκρυβε νερά σε διάφορες υπόγειες καρστικές πηγές, όπως η πιο φηµισµένη Κλεψύδρα. Επίσης, όπως οι Μινωίτες, χρησιµοποιούσαν µη συµβατικούς υδατικούς πόρους, όπως είναι: (α) οι επεξεργασµένες εκροές υγρών αποβλήτων (π.x. νότια της Ακρόπολης σε γεωργικές εκτάσεις), (β) το αφαλατωµένο θαλασσινό νερό (κυρίως οι ναυτικοί), και (γ) η συλλογή και αποθήκευση βρόχινου νερού (Αγγελάκης, 2024).
Στην Κρήτη και ιδιαίτερα στις ανατολικές περιοχές της, υπήρχε πρόβληµα υδατικών πόρων, που σε κάποιο τρόπο αντιµετωπιζόταν µε πηγάδια, όπως µας δίδαξαν οι Μινωίτες. Στο τέλος της Ενετικής περιόδου, το 1628 εγκαινιάστηκε το υδραγωγείο υδροδότησης του Ενετικού Χάνδακα (του Μεγάλου Κάστρου), που κατασκευάστηκε από τον Ενετό Γενικό Προβλεπτή Φραγκίσκο Μοροζίνι.
Επίσης, την περίοδο της αιγυπτιακής κατοχής (1830-1840), ο Μουσταφά Πασάς εκτέλεσε το δεύτερο µεγάλο έργο, για την ύδρευση του Ηρακλείου. Κατασκεύασε την γέφυρα της Αγίας Ειρήνης και ενίσχυσε το φράγµα Μοροζίνι µε τα νερά της πηγής “Φουντάνας” βελτιώνοντας την υφιστάµενη κατάσταση.
∆υστυχώς, κατά τη διάρκεια της Οθωµανικής κατοχής (1456-1898) τα περισσότερα υδραγωγεία ρήµαξαν στη χώρα. Οι κάτοικοι ξέχασαν την ύπαρξή τους και χρησιµοποιούσαν µόνο τα πηγάδια, όπως αυτά στους Αµπελοκήπους και τα Πατήσια. Επίσης, όπου υπήρχαν µικροπηγές, έκτιζαν κρήνες. Μόνο στην Κρήτη υπάρχουν ακόµη εκατοντάδες τέτοιες διάσπαρτες κρήνες.
Σήµερα, όπως και κατά τα ιστορικά χρόνια, η διαχείριση των υδατικών πόρων βελτιώνεται µε την θεώρηση και χρήση των µη συµβατικών υδατικών πόρων. Επίσης τα διασυνοριακά προβλήµατα των υδατικών πόρων, όπως των ποταµών Έβρου µε Τουρκία και Βουλγαρία, Στρυµόνα, Νέστου και Άρδα παραπόταµου του Έβρου µε τη Βουλγαρία και Αξιού µε τη Βόρειο Μακεδονία, οφείλονται σε διαφορές ανάµεσα στις τρεις χώρες στην πολιτική, οικονοµική και πολιτισµική τους κατάσταση και στις ιδιαιτερότητες του φυσικού περιβάλλοντος. Τέλος, ο κατακερµατισµός των αρµοδιοτήτων υδατικών πόρων σε πλείονα Υπουργεία και φορείς τους και η χρόνια γραφειοκρατία, επιβαρύνουν την ορθή διαχείρισή τους. Επίσης είναι καιρός να θεσπισθεί µια ενιαία έννοια νερού και κυρίως η συγχώνευση των υγρών αποβλήτων µε τους υπόλοιπους υδατικούς πόρους.
Φέτος, όπως σχεδόν κάθε χρόνο στα πλαίσια της ΠΗΝ, το διεθνές επιστηµονικό περιοδικό WATER οργανώνει Παγκόσµιο ∆ιαδικτυακό Σεµινάριο το πρωί της 22/3/2024, Ελληνική ώρα 11.00-13.00. Το πρόγραµµα είναι αναρτηµένο στον ιστότοπο https://sciforum.net/event/MWWD24. Κάθε ενδιαφερόµενος µπορεί να εγγραφεί και να παρακολουθήσει µέσω του συνδέσµου https://us02web.zoom.us/webinar/register/3117102093857/WN_AstQSdMjQH-CVEbqYmNG9Q
*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιµο µέλος και διακεκριµένο fellow της IWA (Παγκόσµιας Εταιρίας Νερού)
Βιβλιογραφία
Angelakis, A. N., Taroudakis, M., and Tchobanoglous. G. (2024). Thalassocracy in the Bronze Age and Its Relationship to Sustainability. Annals of Archaeology 6 (1): 2639-3662 https://doi.org/10.22259/2639-3662.0601001
Αγγελάκης Α. Ν. (2024). Η ορθή διαχείριση των υδατικών πόρων της Κρήτης Οφείλει να περιλαµβάνει και µη συµβατικούς υδατικούς πόρους. Χανιώτικα Νέα, Χανιά Κρήτης, 09/02/2024, https://www.haniotika-nea.gr/i-orthi-diacheirisi-ton-ydatikon-poron-tis-kritis/
ΟΗΕ (2023). World Water Day Reminds Us of the Value of a Precious Resource. United Nations, Academic Impacts, https://www.un.org/en/academic-impact/world-water-day-reminds-us-value-precious-resource
