Τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να αμφισβητούνται από όλο και περισσότερους οι παραδοσιακές απόψεις οι οποίες συνέδεαν την ευημερία μίας χώρας με το παραγόμενο πλούτο της όπως αυτός εκφράζεται με το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) της. Αυξανόμενος αριθμός οικονομικών και κοινωνιολογικών ερευνών σε ανεπτυγμένες δυτικές χώρες τα τελευταία χρόνια έχει δείξει ότι παρά το γεγονός ότι το κατά κεφαλή ακαθάριστο προϊόν τους αυξάνεται οι πολίτες τους δεν γίνονται πιο ευτυχισμένοι. Οι πολιτικοί έχουν αρχίσει να διερευνούν συστηματικά τους παράγοντες οι οποίοι συμβάλουν στην ευμάρεια των πολιτών τους. Γνωρίζοντας τους παράγοντες αυτούς εκτιμούν/προσδοκούν ότι θα είναι σε θέση να διαμορφώσουν κατάλληλα τις πολιτικές τους και να προάγουν την ευημερία στις κοινωνίες τους ούτως ώστε οι πολίτες να αποτιμούν θετικά τη ζωή τους. Σε τελευταία ανάλυση η όποια οικονομική μεγέθυνση (όπως παραδοσιακά εκφράζεται με την αύξηση του ΑΕΠ) θα πρέπει να οδηγεί στη βελτίωση της ευημερίας των κοινωνιών/χωρών και των πολιτών τους (και όχι μιας μικρής μερίδας μόνο). Τα τελευταία 15 περίπου χρόνια ένα δίκτυο εξειδικευμένων πανεπιστημιακών από κορυφαία ακαδημαϊκά ιδρύματα του πλανήτη διερευνά τους παράγοντες που συμβάλλουν στην ευημερία των διαφόρων χωρών αξιολογώντας το βαθμό ευτυχίας (ικανοποίησης από τη ζωή) των πολιτών τους. Στα πλαίσια αυτά παρουσιάστηκε πρόσφατα (στις 20 Μαρτίου) η «Έκθεση για τη παγκόσμια ευτυχία – 2020, World Happiness Report – 2020» στην οποία αναφέρεται το κείμενο που ακολουθεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2012 τα Ηνωμένα Έθνη ανακήρυξαν την 20η Μαρτίου σαν παγκόσμια ημέρα της ευτυχίας. Η έκθεση αυτή έρχεται σε συνέχεια των προηγούμενων 7 ανάλογων εκθέσεων που έχουν δημοσιευθεί τα προηγούμενα χρόνια. Τα στοιχεία στα οποία βασίστηκε η φετινή έκθεση αναφέρονται στη τριετία 2017-2019.
1. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την ευτυχία
Οι έξη (6) σημαντικοί παράγοντες/δείκτες οι οποίοι σύμφωνα με τη παρούσα έκθεση καθορίζουν/επηρεάζουν την ευτυχία των ανθρώπων σε μία χώρα περιλαμβάνουν:
1. Το ακαθάριστο Εθνικό προϊόν της χώρας ανά κάτοικο προσαρμοσμένο στην αγοραστική δύναμη της χώρας,
2. Τον εκτιμώμενο χρόνο ζωής των ατόμων με καλή υγεία,
3. Τη κοινωνική υποστήριξη των ατόμων (η ύπαρξη συγγενών ή φίλων στους οποίους μπορεί να βασιστεί),
4. Την ελευθερία (η αίσθηση της ελευθερίας που έχουν όταν καλούνται να λάβουν αποφάσεις καθοριστικές για τη ζωή τους),
5. Την εμπιστοσύνη (η αίσθηση που έχουν για διαφθορά στο κρατικό μηχανισμό και στις επιχειρήσεις), και
6. Τη γενναιοδωρία (η διάθεση τους για δωρεά χρημάτων σε φιλανθρωπικές οργανώσεις).
Όπως γίνεται αντιληπτό οι 4 τελευταίοι από τους προαναφερόμενους 6 παράγοντες αφορούν κοινωνικά κριτήρια.
2. Πως έγινε η κατάταξη των διαφόρων χωρών
Η σκάλα του Cantril (Cantril ladder) είναι μία σχηματική αναπαράσταση σε μία σκάλα της αίσθησης ικανοποίησης από τη ζωή ενός ατόμου. Η ιδεατή αυτή σκάλα έχει δέκα (10) σκαλοπάτια όπου το δέκατο σκαλοπάτι στη κορυφή αντιπροσωπεύει τη βέλτιστη δυνατή ζωή για ένα άτομο ενώ το πρώτο σκαλοπάτι χαμηλά αντιπροσωπεύει τη χειρότερη δυνατή ζωή του. Κάθε σκαλοπάτι βαθμολογείται με τον ανάλογο βαθμό από το 1 έως το 10. Το άτομο καλείται να απαντήσει σε πιο σκαλοπάτι θεωρεί ότι βρίσκεται η ζωή του σήμερα. Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνεται η υποκειμενική αίσθηση του ατόμου όσον αφορά την ικανοποίηση του για τη ζωή που διάγει (life evaluation) σε διάφορες χώρες του πλανήτη. Η κατηγοριοποίηση των διαφόρων χωρών όπως κατατάσσονται στο πίνακα 1 απεικονίζει τις απαντήσεις των πολιτών τους σε ερωτηματολόγια για το πώς αποτιμούν υποκειμενικά τη ζωή τους σύμφωνα με τη σκάλα του Cantril (1). Ταυτόχρονα η έκθεση προσπαθώντας να εξηγήσει τα ληφθέντα δεδομένα σχετικά με την ευτυχία των πολιτών διαφόρων χωρών αξιολόγησε διάφορους παράγοντες οι οποίοι διαμορφώνουν την ευτυχία των ανθρώπων.
Σχήμα 1. Η σκάλα του Cantril έχει 10 σκαλοπάτια όπου το κάθε ένα απεικονίζει την υποκειμενική αίσθηση ενός ατόμου (το πώς δηλαδή αυτό αποτιμά) τη ζωή του σήμερα ή στο μέλλον. Το σκαλοπάτι στη κορυφή υποδηλώνει ευημερία ενώ το σκαλοπάτι στο πυθμένα υποδηλώνει απελπισία. Τα ενδιάμεσα σκαλοπάτια υποδηλώνουν ποικίλες καταστάσεις.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η έννοια της ευτυχίας (αποτίμηση της ζωής – life evaluation) όπως γίνεται αντιληπτή στην έκθεση αυτή διαφέρει από την αντίληψη που είχε σε άλλες εποχές, όπως π.χ. στην αρχαιότητα όπου ο Αριστοτέλης την συνέδεε με την μακαριότητα.
3. Τα αποτελέσματα της έρευνας
Η κατάταξη των διαφόρων χωρών όπως παρουσιάζεται στο πίνακα 1 βασίζεται στις απαντήσεις των πολιτών τους τη περίοδο 2017-2019 σχετικά με το πώς αυτοί αποτιμούν τη ζωή τους σύμφωνα με τη σκάλα του Cantril. Όπως αναφέρεται στη φετινή έκθεση οι 20 πρώτες χώρες στη κατάταξη παραμένουν οι ίδιες όπως και στη προηγούμενη έκθεση αν και παρατηρείται κάποια ανακατανομή των θέσεων μεταξύ τους. Διαπιστώθηκε επίσης μία απότομη μείωση της ευτυχίας των πολιτών σε παγκόσμια κλίμακα μετά τη παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-2008 η οποία όμως αργότερα επανήλθε στα προ της κρίσης επίπεδα. Η ίδια τάση παρατηρείται και στη περίπτωση της χώρας μας (πίνακας 2) όπου η κατάταξη της από τη 99η θέση τη περίοδο 2013-2015 ανήλθε στην 77η θέση το 2020 καθώς τη περίοδο αυτή αμβλύνθηκαν κάπως οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ 30 ΠΡΩΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟ ΠΟΣΟ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΟΥΣ (2020)
Πηγή : World Happiness Report 2020
Από το πίνακα 1 προκύπτει ότι μεταξύ των 30 χωρών με το μεγαλύτερο δείκτη ευτυχίας οι 18 είναι Ευρωπαϊκές χώρες.
Πίνακας 2. Θέση της Ελλάδας στη παγκόσμια κατάταξη ανάλογα με την ευτυχία των κατοίκων της
4. Ορισμένα συμπεράσματα της έκθεσης
Στη φετινή έκθεση για τη παγκόσμια ευτυχία ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη διερεύνηση της επίδρασης του περιβάλλοντος στο δείκτη ευτυχίας. Συγκεκριμένα διερευνήθηκε πώς το κοινωνικό περιβάλλον (κοινωνικές σχέσεις και δομές), το φυσικό περιβάλλον (ρύπανση/μόλυνση) και το αστικό/αγροτικό περιβάλλον (πόλεις-ύπαιθρος) επηρεάζει την ευτυχία των πολιτών.
Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η μελέτη σχετικά με την ευτυχία των ανθρώπων που ζουν σε αστικές και σε μη-αστικές περιοχές είναι:
1. Οι κάτοικοι των πόλεων είναι πιο ευτυχισμένοι από τους κατοίκους των μη αστικών/αγροτικών περιοχών,
2. Στη κατάταξη των πόλεων σε παγκόσμια κλίμακα παρατηρείται το φαινόμενο ότι η κατάταξη τους είναι ανάλογη με τη κατάταξη των χωρών στις οποίες ανήκουν, και
3. Η διαφορές στην ευτυχία μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών είναι μικρές ή και μηδενικές εφόσον η χώρα βρίσκεται ψηλά στη διεθνή κατάταξη δηλαδή όσο πιο ευτυχισμένοι είναι οι κάτοικοι της. Σε ορισμένες ανεπτυγμένες δυτικές χώρες οι κάτοικοι της υπαίθρου είναι πιο ευτυχισμένοι από εκείνους που διαμένουν σε πόλεις.
Η κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος μίας χώρας επηρεάζει την ευτυχία των κατοίκων της. Τα ευρήματα της μελέτης αναφέρουν ότι ο μεγάλος βαθμός ρύπανσης του περιβάλλοντος μίας χώρας επηρεάζει αρνητικά την ευτυχία των κατοίκων της. Αντίθετα η ύπαρξη καθαρού περιβάλλοντος σε μία χώρα επηρεάζει θετικά την ευτυχία τους.
Τα ευρήματα της μελέτης αυτής όσον αφορά το κοινωνικό περιβάλλον σε μία χώρα υποδεικνύουν ότι η ευτυχία σε μία χώρα έχει κοινωνικό υπόβαθρο δηλαδή οι καλές κοινωνικές δομές/υπηρεσίες μιας χώρας ευνοούν την ευτυχία των κατοίκων της. Φαίνεται ότι οι καλές κοινωνικές δομές σε μία χώρα συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των κατοίκων της σε περίπτωση ασθένειας ή τυχόν ατυχιών τους και έτσι αμβλύνουν την όποια δυστυχία τους. Συνεπώς η μείωση των ανισοτήτων στην ευημερία (και όχι μόνο των ανισοτήτων στο εισόδημα) των πολιτών αυξάνει το γενικό επίπεδο ευτυχίας της χώρας τους. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι σε μία κοινωνία νοιάζονται για τους συν-ανθρώπους τους και επηρεάζονται αρνητικά από την όποια δυστυχία τους.
5. Σύγκριση των χωρών με υψηλές επιδόσεις στους δείκτες ευτυχίας και ανθρώπινης ανάπτυξης
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση των 30 πρώτων χωρών ανάλογα με το δείκτη ευτυχίας και των 30 πρώτων χωρών ανάλογα με το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης τους η οποία παρουσιάζεται στο πίνακα 3.
Πίνακας 3. Κατάταξη διαφόρων χωρών το έτος 2019 σύμφωνα με το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης (Human development index)
Πηγή: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, Έκθεση για την ανθρώπινη ανάπτυξη του 2019. (αφορούν στοιχεία του 2018)
Από το πίνακα 3 προκύπτει ότι μεταξύ των 30 χωρών με το μεγαλύτερο δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης οι 21 είναι Ευρωπαϊκές χώρες. Η χώρα μας κατατάσσεται 32η ως προς το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης ενώ 77η ως προς το δείκτη ευτυχίας. Παρατηρώντας τους πίνακες 1 και 3 διαπιστώνουμε τα εξής:
Α) 23 χώρες συμπεριλαμβάνονται ταυτόχρονα μεταξύ των 30 πρώτων και στους 2 πίνακες (Τα ονόματα των χωρών που δεν περιλαμβάνονται ταυτόχρονα και στους 2 πίνακες αναγράφονται με έντονο χρώμα σε κάθε πίνακα). 18 Ευρωπαϊκές χώρες περιλαμβάνονται μεταξύ των 30 πρώτων και στους 2 πίνακες. Μεταξύ των 10 πιο ευτυχισμένων χωρών μόνο μία δεν είναι Ευρωπαϊκή.
Β) Οι Σκανδιναβικές/Νορδικές χώρες (Φινλανδία, Σουηδία, Νορβηγία, Δανία και Ισλανδία) καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις και στους 2 πίνακες,
Γ) Ορισμένες χώρες της ανατολικής Ασίας (Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Σιγκαπούρη και Χόνκ-Κόγκ) που συμπεριλαμβάνονται στις 30 πρώτες ως προς το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης (πίνακας 3) δεν περιλαμβάνονται στις 30 πρώτες στον πίνακα 1 ως προς το δείκτη ευτυχίας,
Δ) Χώρες της κεντρικής και νότιας Αμερικής (Κόστα Ρίκα, Μεξικό, Ουρουγουάη, Γουατεμάλα) που δεν περιλαμβάνονται στο πίνακα 3 περιλαμβάνονται στο πίνακα 1,
Ε) Ορισμένες Ευρωπαϊκές χώρες (Σλοβενία, Εσθονία, Λιχνενστάϊν) που περιλαμβάνονται στο πίνακα 3 για την ανθρώπινη ανάπτυξη δεν περιλαμβάνονται στο πίνακα 1, και
ΣΤ) Η μεγάλη διαφορά στη θέση κατάταξης της χώρας μας στους πίνακες 1 (77η) και 3 (32η) δικαιολογείται από τη μεγάλη οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας η οποία έχει αφήσει το στίγμα της στην αποτίμηση των Ελλήνων για τη ζωή τους (life evaluation).
6. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την ευτυχία ενός ατόμου σύμφωνα με τον Richard Layard.
Ένας από τους συντάκτες της έκθεσης αυτής ο Richard Layard στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του “Ευτυχία – μαθήματα από μία νέα επιστήμη“ (2) αναφέρεται σε εκείνους τους παράγοντες που επηρεάζουν/δεν επηρεάζουν την ευτυχία ενός ατόμου. Οι παράγοντες αυτοί παρουσιάζονται στους πίνακες 4 και 5 που ακολουθούν.
Πίνακας 4. Οι εφτά σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ευτυχία ενός ατόμου σύμφωνα με τον R. Layard (Οι 5 πρώτοι με σειρά σπουδαιότητας)
Πηγή: Richard Layard, Ευτυχία – μαθήματα από μία νέα επιστήμη
Πίνακας 5. Παράγοντες που δεν επηρεάζουν την ευτυχία ενός ατόμου σύμφωνα με τον R. Layard
Πηγή: Richard Layard, Ευτυχία – μαθήματα από μία νέα επιστήμη
Η προαναφερθείσα έκθεση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όλους εκείνους που διαμορφώνουν και αποφασίζουν για τις πολιτικές εκείνες που (προσδοκούν ότι) θα συμβάλλουν στην αύξηση της ευημερίας/ευτυχίας των πολιτών.
Η “έκθεση για τη παγκόσμια ευτυχία του 2020” υπογράφεται από τους John Helliwell (3), Richard Layard (4), Jeffrey Sachs (5) και Jan Emmanuel De Neve (6). Οι Ακαδημαϊκοί οργανισμοί που συμμετείχαν στη μελέτη αυτή περιλαμβάνουν:
α) Το κέντρο για την αειφόρο ανάπτυξη του πανεπιστημίου Columbia των ΗΠΑ,
β) Το London School of Economics της Αγγλίας,
γ) Το πανεπιστήμιο British Columbia του Καναδά, και
δ) Το ερευνητικό κέντρο για την ευημερία του πανεπιστημίου της Οξφόρδης της Αγγλίας.
(1) CANTRIL Hadley (1906-1963). Αμερικανός ψυχολόγος ο οποίος επινόησε την ομώνυμη σκάλα η οποία φέρνει το όνομα του (Cantril ladder).
(2) Layard Richard, “Ευτυχία – μαθήματα από μία νέα επιστήμη”, εκδόσεις ΚΕΡΚΥΡΑ, 2011, σελ. 411.
(3) Helliwell John, (1937- ). Καναδός Οικονομολόγος, Ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Western Columbia στο Βανκούβερ του Καναδά.
(4) Layard Richard, (1934-). Οικονομολόγος και πολιτικός, Ομότιμος καθηγητής του London School of Economics, Αγγλία.
(5) SACHS Jeffrey, (1954- ). Καθηγητής στο πανεπιστήμιο των Columbia των ΗΠΑ, Ειδικός σύμβουλος για την ανάπτυξη και την αειφορία του ΓΓ του ΟΗΕ καθώς και των προηγούμενων δύο ΓΓ.
(6) DE NEVE Jan-Emmanuel, (1979- ). Βέλγος οικονομολόγος, καθηγητής στο πανεπιστήμιο Oxford της Αγγλίας και διευθυντής του Ινστιτούτου του για την ευημερία.
