Η παιδαγωγική αξία του πόνου κατά την ορθόδοξη θεολογία (Γ΄μέρος)

Τ. Η σημασία του πόνου στην Κ.Δ.1
Στην καινή διαθήκη η ασθένεια συνδέεται με την αμαρτία, όπως δηλαδή και στην παλαιά. Όμως η ειδοποιός διαφορά είναι ότι στην στην καινή ο νόσος δεν αντιμετωπίζεται ως συνέπεια θεϊκής τιμωρίας. Ο Χριστός υπερβαίνει τη μέχρι τότε ισχύουσα αντίληψη και προσφέρει ίαση και συγχώρηση επιβεβαιώνοντας με τις θαυματουργικές του θεραπείες την αιτιολογική σχέση μεταξύ αμαρτίας και ασθένειας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι παραλυτικοί της Βηθεσδά και της Καπερναούμ. Ο Χριστός τους θεραπεύει, αλλά παράλληλα παροτρύνει τον πρώτο: Ίδε υγιής γέγονας

• μηκέτι αμάρτανε, ίνα μη χείρον σοι τι γένηται. Ενώ στον δεύτερο λέει: Θάρσει τέκνον

• αφέωνται σοι αι αμαρτίαι σου.
Ο Χριστός προσέφερε σε όλους τους πονεμένους και ασθενείς, ανεξαιρέτως τη σωτηριώδη βοήθεια του. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις ήταν απαραίτητη η συνεργία του ασθενή. Η συνεργία αυτή εκδηλωνόταν με την πίστη του, την ταπείνωση του και την προσευχή του. Σε όλα αυτά πρότυπο είναι ο ίδιος ο Χριστός. Ας θυμηθούμε χαρακτηριστικά μόνο εις ότι αφορά ειδικά το τελευταίο, δηλαδή την προσευχή, ότι πριν απ’ το πάθος της σταύρωσης ο ίδιος ο Χριστός προσευχήθηκε στο θεό-Πατέρα λέγοντας: Πάτερ ει βούλει παρενεγκείν τούτο το ποτήριον απ’ εμού

• πλην μη το θέλημα μου, αλλά το σον γενέσθω.2
Σε αυτό το σημείο είναι αναγκαίο να υπενθυμίσουμε ότι στη χριστιανική διδασκαλία αυτό που προέχει είναι η σωτηρία της ψυχής. Γι’ αυτό ο χριστιανός οποιασδήποτε φυλής οφείλει να ενδιαφέρεται για την πνευματική του υγεία και τελείωση(μίμηση Χριστού), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα αδιαφορεί για τη σωματική του υγεία ή θα αποφεύγει τη βοήθεια της ιατρικής επιστήμης. «Ο πνευματικός θάνατος είναι τραγικότερος του σωματικού, διότι αυτό σημαίνει διακοπή της κοινωνίας με τον Χριστό».3
«Η θετική ή η αρνητική λειτουργία του πόνου εξαρτάται από την τοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι του. Όποιος αδυνατεί να δει μέσα στον πόνο κάποιο νόημα ή σκοπό, είναι φυσικό να κάμπτεται και να απογοητεύεται. Όποιος όμως τον θεωρεί ως παιδαγωγικό μέσο της πρόνοιας του θεού, τον αξιοποιεί θετικά και τον εντάσσει στην προοπτική της πνευματικής τελειώσεως του. Συνδέοντας τον πόνο με τη μετάνοια και την συντριβή για τις αμαρτίες του, κάνει ευκολότερη και συντομότερη την αποδόμηση του παλαιού εαυτού του, που αποτελεί την προϋπόθεση για την πνευματική ανακαίνιση του. Βλέπει τον πόνο ως λύτρο που καταβάλλεται για την αντιστροφή της πορείας από την πτώση προς την ανόρθωση».4
Αν επιστρέψουμε για λίγο στα ποιητικά-διδακτικά βιβλία της παλαιάς διαθήκης, στον ψαλμό 89 στίχος 10 λέει ο προφητάναξ Δαυίδ: “αἱ ἡμέραι τῶν ἐτῶν ἡμῶν ἐν αὐτοῖς ἑβδομήκοντα ἔτη, ἐὰν δὲ ἐν δυναστείαις, ὀγδοήκοντα ἔτη, καὶ τὸ πλεῖον αὐτῶν κόπος καὶ πόνος· ὅτι ἐπῆλθε πρᾳότης ἐφ

• ἡμᾶς, καὶ παιδευθησόμεθα”. Ο Ψαλμωδός κάνει, μία θλιβερή διαπίστωση. Τα χρόνια της ζωής του ανθρώπου μπορεί να φθάσουν, στην καλύτερη περίπτωση, τα ογδόντα- το μεγαλύτερο όμως μέρος τους είναι πόνος και μόχθος. Είναι σύμφυτος ο πόνος -και ο ψυχικός και ο σωματικός- στη ζωή μας, ως μία όψη του υπάρχοντος στον κόσμο κακού. Αυτό επιβεβαιώνει και ο λόγος του Ιησού Χριστού: “εν τω κόσμω θλίψιν έξετε”. Δεν υπόσχεται στους πιστούς του κάποιο ουτοπικό – άλυπο βίο. Συμπληρώνει όμως: “αλλά θαρσείτε. εγώ νενίκηκα τον κόσμον”. συνεπώς και τα κακά του κόσμου. Μέσα σ’ αύτη την εν Χριστώ δυνατότητα υπέρβασης του πόνου εύχεται και η λειτουργική μας σύναξη: ” Υπέρ του ρυσθήναι ημάς από πάσης θλίψεως, οργής, κινδύνου και ανάγκης, του Κυρίου δεηθώμεν”. Η διαπίστωση, συνεπώς, της πραγματικότητας του πόνου δεν αίρει την αναζήτηση της δυνατότητας απαλλαγής από αυτόν. Πώς μπορούν αυτά να κατανοηθούν;
Ο πόνος, σε κάθε πιθανή μορφή του, είναι άμεσα συναρτώμενος με την ουσία του κακού. Το κακό χριστιανικά είναι φυσικό και ηθικό. Φυσικό κακό είναι ο πόνος, η φθορά, ο θάνατος. Ηθικό κακό είναι η αμαρτία, η αποτυχία του ανθρώπου να μείνει μέσα στην κοινωνία του Θεού, στην άμεση σχέση μαζί Του. Κατά τον Μ. Βασίλειο το ηθικό κακό “εξ ημών ήρτηται”. Και κατά τον ί. Χρυσόστομο: “η όντως κακία” είναι το ηθικό κακό. Το φυσικό κακό -τονίζει- “μάλλον ουκ έστι κακία, αλλά λέγεται”(δηλαδή ο λιμός, ο λοιμός, ο θάνατος κ.λπ.). “Ταύτα ουκ αν είη κακά”. Θα μπορούσαν, δηλαδή, να μην είναι κακά. Το ηθικά κακό είναι εκείνο, που προκαλεί και το φυσικό, κατά την πατερική συνείδηση.
Η άρση, συνεπώς, του πόνου, ως μιας όψης του φυσικού κακού, προϋποθέτει δυνατότητα άρσης της αμαρτίας. Ο Χριστός καλείται χριστιανικά Σωτήρας, διότι είναι “ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου”. Είναι αυτός που μπορεί να άρει την αμαρτία, απαλλάσσοντας τον άνθρωπο από αυτήν. Αυτό είναι το νόημα του λόγου του Χριστού: “Δεύτε προς με πάντες οι κοπιώντες και πεφορτισμένοι, καγώ αναπαύσω υμάς” (Ματθ. 11, 28). Ο Χριστός αυτοπροσφέρεται ως αυτός, που έχει την δύναμη να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τον πόνο και το φυσικό κακό, διότι αυτός ενίκησε τον κόσμον, το κακό δηλαδή του κόσμου».5
Ο μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος και πρόεδρος της επιτροπής βιοηθικής της εκκλησίας της Ελλάδος γράφει: «Ο πόνος δεν απαντιέται με επιχειρήματα. Ούτε η αδικία και ο θάνατος αντιμετωπίζονται με τη λογική. Τα προβλήματα αυτά λύνονται με το εμφύσημα και την πνοή που μόνο ο Θεός δίνει. Λύνονται με το Άγιο Πνεύμα. Ξεπερνιούνται με την ταπεινή αποδοχή του θελήματος του Θεού, που είναι τόσο αληθινό αλλά συνήθως και τόσο ακατανόητο. Στο διάβα της, η δοκιμασία συνοδεύεται από το σφυροκόπημα των αναπάντητων ερωτημάτων.
Κι εμείς, γαντζωμένοι στα «μήπως», στα «γιατί», στα «αν», συντηρούμε τις ελπίδες και αντέχουμε την επιβίωση σε αυτό τον κόσμο, προσδοκώντας κάτι σίγουρο ή κάτι σταθερό. Αυτό όμως συνήθως δεν εντοπίζεται στην προτεινόμενη από μας λύση, αλλά επικεντρώνεται στην απροσδόκητη, υπέρλογη θεϊκή παρηγοριά. Κάθε προσπάθεια αντικατάστασής της με ανθρώπινα υποκατάστατα αδικεί εμάς τους ίδιους. Κάθε περιορισμός στην ασφυκτική θηλιά των ορθολογιστικών απαντήσεων, μας παγιδεύει βαθύτερα στο δράμα μας. Στον διάλογο με τον πόνο, την αδικία και το θάνατο είμαστε υποχρεωμένοι να βγούμε από τα ανθρώπινα μέτρα. Αυτή είναι όχι μόνο η έξοδος από τη δοκιμασία αλλά και η ευεργεσία της».6
Ο πατήρ Συμεών Κραγιόπουλος στο βιβλίο του το μυστήριο του πόνου λέει: «Ο πόνος λοιπόν σαν άλλο αλέτρι μπαίνει μέσα στην ύπαρξη σου –είτε ως σωματικός είτε ως ψυχικός πόνος– και σε οργώνει αλύπητα, χωρίς καθόλου να σε ρωτάει. Ακόμη κι αν σφαδάζεις, ακόμη κι αν βογγάς κι αν τσιρίζεις και ό,τι άλλο κι αν κάνεις από τον πόνο, δεν σε ρωτάει καθόλου. Πονάς χωρίς όρια. Εδώ είναι το μυστικό τώρα. Εάν δεν παραπονείσαι, καθώς πονάς, εάν δεν γογγύζεις, εάν, όσο μπορείς, άσχετα αν βογγάς, κάνεις υπομονή και λες “να ‘ναι ευλογημένο, Θεέ μου”, θα βγει πολύ καλό για την ψυχή σου.
Και λίγο παρακάτω: Με τον πόνο ξεθεμελιώνεται μέσα στην ψυχή του ανθρώπου κάθε ρίζα εγωιστική, κάθε ρίζα σκληρή· φεύγουν αυτά, και μένει ο άνθρωπος με την ευλογία του Θεού και είναι ταπεινός. Έχει και αυτό το καλό ο πόνος. Όταν ευλογηθείς κάτω από άλλες συνθήκες, υπάρχει κίνδυνος να υπερηφανευθείς. Αλλά όταν ευλογηθείς, αφού πονέσεις, και πονέσεις μάλιστα πολύ, τότε δύσκολα υπερηφανεύεσαι. Ταπεινώνεσαι, συντρίβεσαι, λιώνεις. Γίνεσαι στάχτη ενώπιον του Θεού».7
Σε επίσημη γνωμάτευση η επιτροπή βιοηθικής της εκκλησίας της Ελλάδος, αναφέρει στη σελίδα 34: «Η Εκκλησία αναγνωρίζει με συμπάθεια την ασθένεια της ανθρώπινης φύσεως. Γι’ αυτό και πάντοτε αγκαλιάζει τους ασθενείς, πάσχοντες και πονεμένους, φιλάνθρωπα ζητεί την απαλλαγή «ἀπὸ πάσης θλί­ψεως, ὀργῆς, κινδύνου καὶ ἀνάγκης», εύχεται τα τέλη του ανθρώπου να είναι «ἀνώδυνα, ἀνεπαίσχυντα, εἰρηνικά», ενίοτε δε προσεύχεται και για την ανάπαυση των οδυνωμένων (ευχή εις ψυχορραγούντα).
Παρά ταύτα, πίσω από τον πόνο διακρίνει και μία ευλογία.  Ο πόνος στην ανθρώπινη ζωή, όπως και κάθε δοκιμασία, είναι «συνεργὸς πρὸς σωτηρίαν» και ενίοτε «κρείττων καὶ αὐτῆς τῆς ὑγείας» κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ο φυσικός, όπως και ο υπαρξιακός πόνος, είναι ευεργετικός γιατί ανοίγει τα όρια της υπάρξεως· θα μπορούσε να αποτελέσει μέσο ασκήσεως στην ταπείνωση, την υπομονή και την αγάπη, οι δε προκλήσεις του αφορμές προετοιμασίας για την αιωνιότητα.
Και συνεχίζει: Τον πόνο δεν τον επιδιώκουμε και όταν μας συμβαίνει, προσπαθούμε με κάθε τρόπο να τον αντιμετωπίσουμε. Στην περίπτωση όμως που επιμένει ή είναι αθεράπευτος, η μετά πίστεως υπομονή και εγκαρτέρηση αποβαίνει ιδιαίτερα ενισχυτική και ωφέλιμη. Η θετική ή αρνητική λειτουργία του πόνου εξαρτάται σημαντικά από την προσωπική τοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι του.  Γι’ αυτό και το να μάθει κανείς να υπομένει ακόμη και τις δυσκολότερες καταστάσεις της ζωής αποτελεί την καλύτερη προετοιμασία αντιμετώπισης του».8
Κάνοντας μια εναλλαγή πεζού και ποιητικού λόγου στο μείζονος σημασίας θέμα του ανθρώπινου πόνου, ένα ποίημα του πατρός Σπυρίδωνος Σκουτή είναι πολύ χαρακτηριστικό:
«Σε σένα μιλώ Κύριε, σε σένα ευλογημένε πόνε, σε σένα πληγωμένε μου αδερφέ:
Ω πόνε! πηγή αγιασμού και ταπεινώσεως
Ω πόνε! Πικρή η σταύρωση, μα προσδοκώ Ανάσταση!
Έλα πόνε στην αγκαλιά μου και δίδαξε μου το μάθημα σου.
Και όταν θα έρθεις πάλι θα σε υποδεχτώ με δόξα και ευθύνη.
Σε ευχαριστώ Κύριε που κάνεις την πίκρα χαρά και τον πόνο χάδι.
Σε σένα αδερφέ μου που πονάς, άκου τα λόγια τούτα,
Κάνε το δάκρυ αγιασμό, μην τ’ αφήσεις να πέσει κάτω.
Κοίτα ψηλά τον ουρανό και προχώρα παρακάτω».9
Ζ. Αντιμετώπιση του πόνου στην ορθόδοξη θεολογία
Σ’ αυτό το σημείο και οδεύοντας προς το τέλος, καλό θα ήταν να γίνει μια αναφορά στο πως η εκκλησία αντιμετωπίζει τον πόνο και την ασθένεια. Έχει κι’ αυτή τα φάρμακα της, που καλό θα ήταν μαζί με την παραδοσιακή ιατρική, να μην παραθεωρούνται. Τρία είναι τα κύρια “όπλα” της. Το σημείο του σταυρού, το λάδι ως μέσο αγιασμού και θεραπείας και το νερό ως μέσο αγιασμού και θεραπείας. Σε όλα βέβαια υπάρχει ο μυστηριακός χαρακτήρας, αφού συνδέονται με το πρόσωπο του ίδιου του Χριστού και την επίσκεψη της χάριτος του αγίου πνεύματος.
Η χριστιανική διδασκαλία δίνει μεγάλη έμφαση στην προστατευτική δύναμη του σταυρού και προτρέπει τους πιστούς να απευθύνονται σε αυτόν και στην καθημερινότητα τους, αλλά και σε κάθε τους δυσκολία. Ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων, αποκαλεί στις Κατηχήσεις του το σημείο του σταυρού “σφραγίδα” των χριστιανών και “βασιλικόν σημείον”. Με αυτό πρέπει να σφραγίζονται οι χριστιανοί σε κάθε τους δραστηριότητα, “εσθίοντες και πίνοντες· καθήμενοι, κοιταζόμενοι, εξανιστάμενοι, λαλούντες, περιπατούντες· απαξαπλώς εν παντί πράγματι”.Για το λόγο ότι ο σταυρός από σύμβολο κατάρας, καθαγιάστηκε με τη σταύρωση και την ανάσταση του Χριστού.
Η επάλειψη με έλαιο ήταν γνωστή ιατρική θεραπευτική πρακτική στον αρχαίο και στον εβραϊκό κόσμο. Η χριστιανική εκκλησία υιοθετεί αυτή την πρακτική και της προσδίδει μια διαφορετική διάσταση. Έτσι το αγιασμένο με τη θεία χάρη έλαιο –είτε πρόκειται για λάδι από το ιερό μυστήριο του ευχελαίου, είτε για το αγιασμένο λάδι της κανδήλας που ανάβει στην αγία τράπεζα ή δίπλα στα λείψανα και στις εικόνες των αγίων– κατανοείται πλέον ως μέσο μετάδοσης θείας δύναμης και χάρης. Να σημειώσουμε ότι το μυστήριο του ευχελαίου δεν στοχεύει αποκλειστικά στη θεραπεία των σωματικών ασθενειών, αλλά στη θεραπεία του όλου ανθρώπου ως ψυχοσωματική οντότητα· τονίζοντας έτσι την αλληλεξάρτηση και την αλληλεπίδραση μεταξύ σώματος και ψυχής.
Το νερό αποτελεί ένα ακόμα υλικό στοιχείο που στην αρχαιότητα χρησιμοποιούταν ως μέσο καθαρμού και θεραπείας και διατηρεί αυτό τον ρόλο και στον χριστιανισμό. Το νερό είναι το αγιασμένο υλικό στοιχείο του ιερού βαπτίσματος, μέσω του οποίου οι πιστοί γίνονται μέλη της εκκλησίας. Η τριπλή κατάδυση και ανάδυση του βαπτιζομένου σε αυτό, συμβολίζει τη απέκδυση του παλαιού εαυτού και την πλήρη αναγέννηση του εν Χριστώ. Ωστόσο οι κατεξοχήν ακολουθίες όπου οι έννοιες της ασθένειας και της θεραπείας εμφανίζονται αδιάλειπτα, είναι αυτές του μικρού και του μεγάλου αγιασμού. Στις ακολουθίες αυτές το νερό αγιάζεται με την επίκληση από τον ιερέα της χάριτος του αγίου πνεύματος(όπως βέβαια και στα υπόλοιπα μυστήρια), “υπέρ του γενέσθαι αυτό προς καθαρισμόν ψυχών και σωμάτων πάσι τοις αρυομένοις πίστει και μεταλαμβάνουσιν εξ αυτού”.
Να ξεκαθαρίσουμε εδώ τα εξής. Τα μυστήρια της εκκλησίας δεν αντιτίθενται ούτε υποκαθιστούν την ιατρική επιστήμη. Επειδή όμως σε πολλές περιπτώσεις η ιατρική επιστήμη και όλα τα γενικά τα ανθρώπινα έργα έχουν πεπερασμένες δυνατότητες, προσφεύγουμε στις προσευχές της εκκλησίας και στα μυστήρια της ώστε αυτά να αποτελέσουν θεραπεία ψυχής και σώματος κατά το έλεος του θεού και κατά την πίστη του ασθενή. Επίσης τα μυστήρια αποβλέπουν στην ενίσχυση και το φωτισμό του πιστού για την αντιμετώπιση των ασθενειών. Έτσι, ακόμα κι αν δεν θεραπευτεί το σώμα, εξυγιαίνεται η ψυχή και προετοιμάζεται για την αιώνια ζωή».10

Επίλογος
Ολοκληρώνοντας σχετικά αυτή τη μικρή εργασιούλα, θα ήταν καλό να αναφερθεί και η ατομική άσκηση που μπορεί εάν θέλει να κάνει ο κάθε χριστιανός απέναντι στον “πόνο”. «Λέει λοιπόν ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ότι ο πιστός πρέπει να υπομείνει εκούσιες και ακούσιες ταλαιπωρίες για να φτάσει στην τελειότητα. Επισημαίνει μάλιστα ότι χωρίς την υπομονή των ακούσιων πόνων, δεν καρποφορούν οι εκούσιοι. Οι εκούσιοι πόνοι αποτελούν το φροντιστήριο του πιστού, που προετοιμάζει για την σωστή αντιμετώπιση των ακούσιων πόνων και τελικά του θανάτου. Αυτός άλλωστε είναι και ο σκοπός της ασκητικής ζωής. Οι νηστείες, οι αγρυπνίες, οι κάθε είδους θλίψεις και ταλαιπωρίες δεν συνιστούν αυτοσκοπούς, αλλά μέσα για την προσαρμογή του ανθρώπου στη στενή και τεθλιμμένη οδό του Χριστού, που οδηγεί στην ανάσταση και την αληθινή ζωή.
Εδώ ακριβώς αποβλέπει η χριστιανική άσκηση. Με την αποφυγή της ηδονής και της δόξας, αλλά και με την εκούσια υπομονή του πόνου και της ταπεινώσεως, προετοιμάζει τον πιστό για την υπερνίκηση των ακούσιων προσβολών. Χωρίς τον πόνο και την ταπείνωση του σταυρού δεν έρχεται η χαρά και η δόξα της αναστάσεως. Η άσκηση αυτή λοιπόν, στηρίζεται στην ελπίδα της αναστάσεως, που μεταφέρει τον πιστό από την ψυχολογική βίωση του πόνου, στην οντολογική καταξίωση του. Τον οδηγεί από την μίμηση του πάθους του Χριστού, στην εν Χριστώ ανάσταση και ζωή».11
(Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών Βιοηθικής και Ιατρικής Δεοντολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ.)

“Δόξα τω Θεώ πάντων ένεκεν”

*Ο Γεώργιος Δ. Παυλάκης έχει σπουδάσει παιδαγωγικά στο πανεπιστήμιο της Κρήτης και Θεολογία στο Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι εν δυνάμει κοινωνικός ανθρωπολόγος στο Δημοκρίτειο πανεπιστήμιο Θράκης. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος σπουδών από το Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στον τομέα της Βυζαντινής Μουσικολογίας.
Είναι εν δυνάμει κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος σπουδών Βιοηθικής και Ιατρικής Δεοντολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ και εν δυνάμει κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος σπουδών Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας του Δικαίου στο τμήμα Νομικής του ΑΠΘ.

1. Καινή Διαθήκη
2. Κατά Λουκάν ευαγγέλιο, κεφ. 22, στίχ. 42-43
3. Κιζιρίδου Π., Το αίτημα της ίασης στη λαϊκή θρησκευτικότητα, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ροπή, 2017, σελ. 199
4. Μαντζαρίδη Γ., Χριστιανική Ηθική, Άγιον Όρος, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, 2019, σελ. 633
5. https://www.pemptousia.gr/2019/10/theologiki-theorisi-tou-ponou/ (23-8-2021)
6. https://www.faneromenihol.gr/index.php/gnorizo-tin-orthodoksia/ekklisia-kai-koinonia/6911-sta-anapantita-giati-tou-ponou (23-8-2021)
7. Πατρός Κραγιοπούλου Σ., Το μυστήριο του πόνου, Πανόραμα Θεσσαλονίκης, Εκδόσεις Ιερό Ησυχαστήριο Το Γενέσιον της Θεοτόκου, 2010, σελ. 22
8. ΕΠΙΣΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΒΙοΗΘΙΚΗΣhttp://www.bioethics.org.gr
9. https://euxh.gr/theologia/pateres/o-ponos-os-evlogimeno-vioma-agiasmoy (24-8-2021)
10. Κιζιρίδου Π., Το αίτημα της ίασης στη λαϊκή θρησκευτικότητα, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ροπή, 2017, σελ. 254-267
11. Μαντζαρίδη Γ., Χριστιανική Ηθική, Άγιον Όρος, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, 2019, σελ. 637-640