Μεγαλοπρεπείς ναοί με μακραίωνη ιστορία και μικρά εκκλησάκια κρυμμένα μέσα στα στενά. Οι ορθόδοξοι ναοί της παλιάς πόλης κουβαλάνε τη δική τους ξεχωριστή και ενδιαφέρουσα ιστορία. Μια ιστορία πολλές φορές άγνωστη για πολλούς, την οποία συνθέτουν γεγονότα και πρόσωπα άλλων εποχών. Ναοί που παρά τις περιπέτειες που πέρασαν κατά τη πολύχρονη κατοχή που έζησε η Κρήτη από διαφορετικούς κατακτητές, διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα αποτελώντας σταθερά σημεία κατάνυξης και παρηγοριάς για τους πιστούς. Σε αυτούς τους ναούς περιηγήθηκαν οι “διαδρομές” επιδιώκοντας να μοιραστούν με τους αναγνώστες τους γνωστές και άγνωστες πτυχές από την πολύχρονη ιστορία των ορθόδοξων εκκλησιών της παλιάς πόλης…
Αγιοι Ανάργυροι
Κυριολεκτικά “χωμένος” ανάμεσα στις κατοικίες βρίσκεται ο μικρός ναός των Αγίων Αναργύρων στην Επισκόπου Νικηφόρου πίσω από το Ωδείο Χανίων. Οπως επισημαίνει ο αρχαιολόγος του Γραφείου Παλιάς Πόλης του Δήμου Χανίων κ. Κ. Ψαράκης ο συγκεκριμένος ναός «αναφέρεται στην απογραφή του 1637 ως ενοριακός και ανήκε στους ιερείς Δαμιανό και Εμμανουήλ Φασουλάδες με ετήσιο εισόδημα 1000 υπερπύρων. Μετά την άλωση των Χανίων από τους Τούρκους το 1645, ήταν ο μόνος ορθόδοξος ναός μέσα στην πόλη που παρέμεινε σε λειτουργία ως τα μέσα του 19ου αιώνα (1859) και χρησιμοποιούνταν ως καθεδρικός του επισκόπου Κυδωνίας. Γύρω από το ναό υπήρχαν φιλανθρωπικά ιδρύματα, η κατοικία του επισκόπου, σχολείο και άλλα. Τα περισσότερα από τα εντυπωσιακά αυτά κτίσματα εξακολουθούν να περιβάλλουν ακόμη το ναό δίνοντας την αίσθηση της ατμόσφαιρας εκείνης της εποχής. Σύμφωνα με τον κ. Μιχάλη Ανδριανάκη πρώτα κτίστηκε το μικρότερο, καμαροσκέπαστο, ανατολικό τμήμα του ναού και στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε επέκταση προς τα δυτικά. Κατόπιν προστέθηκε ένα μεγαλύτερο μονόχωρο κλίτος στη βόρεια πλευρά και αργότερα, έγινε μια ακόμη επέκταση του ναού προς την κατοικία που υπήρχε στη νότια πλευρά. Το μεγαλύτερο μέρος του διακόσμου του ναού χρονολογείται ανάμεσα στο 1837 και το 1841, χρονολογίες που αναγράφονται στο επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στο ναό υπάρχουν ακόμα οι σημαντικές εικόνες της Κοίμησης της Θεοτόκου και της Δευτέρας Παρουσίας, τις οποίες ζωγράφισε γύρω στα 1625 ο Χανιώτης ιερομόναχος Αμβρόσιος Εμπορος, ο πρώτος από μια σειρά ζωγράφους της δυτικής Κρήτης με επιρροές από τις φλαμανδικές χαλκογραφίες. Σύμφωνα με την επιγραφή τις εικόνες αφιέρωσαν ο Ρέκτορας των Χανίων Nicolaus Venerio και ο Γεώργιος Σταυριανός στο νέο τοπικό Αγιο Ιωάννη Ερημίτη, στον οποίο είχαν στηρίξει τις ελπίδες τους για προστασία από την Τουρκική απειλή. »
Αγία Αικατερίνη
Σε μικρή απόσταση από τον Αγιο Νικόλαο της Σπλάντζιας, βρίσκεται ο δίκλιτος ναός της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ιωάννη του Ερημίτη. «Η πρόσοψη του ναού είναι διαμορφωμένη με τη χρήση πεσσών και λαξευτών γείσων, ενώ τα θυρώματα επιστέφονται από γοτθίζοντα ανακουφιστικά τόξα. Εσωτερικά οι κάθετες επιφάνειες των τοίχων χωρίζονται από καμάρες με γείσο, ενώ τα κλίτη χωρίζονται από δύο τόξα που πατούν σε λαξευτούς πεσσούς στον κυρίως ναό και ένα στενό άνοιγμα στο ιερό. Σύμφωνα με τον κ. Μιχάλη Ανδριανάκη, η αρχιτεκτονική του ναού έχει μεταβατικό χαρακτήρα από τις υστερογοτθικές μορφές στο ρεύμα του μανιερισμού, γεγονός που μας οδηγεί στη χρονολόγηση στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Σε σύγκριση με τους υπόλοιπους ορθόδοξους ναούς των Χανίων, εδώ εντοπίζεται η αποδοχή του αρχιτεκτονικού διάκοσμου, ο οποίος κυριαρχεί στους καθολικούς ναούς. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ως φούρνος και μετέπειτα ως μηχανουργείο. Μετά την απαλλοτρίωση και αποκατάσταση του κτίσματος από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, ο ναός αποδόθηκε στη λατρεία της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ιωάννη του Ερημίτη» λέει ο κ. Ψαράκης.
Αγιος Ελευθέριος
Από τους παλαιότερους ναούς στην παλιά πόλη αναφέρεται στην απογραφή των εκκλησιών το 1637 ως ενοριακός ναός, ιδιοκτησίας της οικογένειας Σκορδύλη – Μαραφάνη. Βρίσκεται στην οδό Γαβαλάδων και διατηρείται με αρκετές αλλοιώσεις από μεταγενέστερες χρήσεις. Στην ανατολική πλευρά υπήρχαν αρχικά αψίδες σε κάθε κλίτος, οι οποίες αργότερα καταργήθηκαν. Το επίπεδο του ναού σε σχέση με το δρόμο είναι αρκετά χαμηλότερο λόγω των μεταγενέστερων επιχώσεων. Το βόρειο κλίτος σήμερα έχει ενσωματωθεί στο ισόγειο παρακείμενης κατοικίας των χρόνων της Τουρκοκρατίας.
Αγία Ειρήνη
Ενας μικρός ναός που είναι ενσωματωμένος σήμερα σε ιδιωτική κατοικία στην πλατεία Καλλινίκου Σαρπάκη είναι αυτός της Αγίας Ειρήνης. Οπως λέει ο κ. Ψαράκης «πρόκειται για δίκλιτο καμαροσκέπαστο ναό, τα κλίτη του οποίου διαχωρίζονται με τοξοστοιχία αποτελούμενη από δύο τόξα. Η καμάρα του νότιου κλίτους έχει κατεδαφιστεί και το επίπεδο της αυλής του βόρειου κλίτους έχει ανέβει σημαντικά από επιχώσεις. Για πρώτη φορά ο ναός συναντάται στην απογραφή των ναών και των μονών της περιοχής των Χανίων του έτους 1637, όπου αναφέρεται ο ιερέας Δημήτριος Σκορδύλης που δηλώνει 500 υπέρπυρα ως ετήσιο εισόδημα του ναού. Κατά την τουρκοκρατία ο ναός χρησιμοποιήθηκε σαν αστυνομικός σταθμός, ενώ στην περίοδο του Μεσοπολέμου και της Κατοχής ο χώρος χρησιμοποιούνταν σαν κατάστημα τροφίμων, σύμφωνα με μαρτυρίες περίοικων».
Η αποκατάσταση και ανάδειξη του συγκεκριμένου ναού έγινε από το ΕΣΠΑ της Περιφέρειας Κρήτης την περίοδο 2000-2006 και διατέθηκε το ποσό των 125.840 ευρώ.
Εισόδια της Θεοτόκου
Ο σημερινός καθεδρικός ναός των Εισοδίων χτίστηκε στη θέση παλαιότερου ναού του 14ου αιώνα αφιερωμένου στη Θεοτόκο. Όπως τονίζει ο αρχαιολόγος του Γραφείου Παλιάς Πόλης του Δήμου Χανίων κ. Κ. Ψαράκης, μετά την κατάληψη των Χανίων από τους Τούρκους το 1645, ο ναός μετατράπηκε σε σαπωνοποιείο, ο οποίος μέχρι το 1868 φέρεται να ανήκε στον Τούρκο αξιωματούχο Μουσταφά Πασά Γκιριτλή (Κρητικό). Στον χώρο της ελαιοαποθήκης φυλασσόταν η εικόνα της Παναγίας με ακοίμητο καντήλι, σύμφωνα με διαταγή του Μουσταφά. Οταν ο Μουσταφά Πασάς έγινε πρωθυπουργός, επί σουλτάνου Μετζίτ, η Χριστιανική Κοινότητα ζήτησε το χώρο για την ανέγερση και πάλι ναού. Ο Μουσταφά, επηρεασμένος από διάφορα προσωπικά γεγονότα, παραχώρησε το σαπωνοποιείο και συνέβαλε οικονομικά στην ανέγερση του νέου ναού. Η κατασκευή του ναού ολοκληρώθηκε το 1860 στη μορφή της τρίκλιτης βασιλικής με υπερυψωμένο το καλυμμένο από οξυκόρυφη καμάρα μεσαίο κλίτος. Τα πλάγια κλίτη καλύπτονται από σταυροθόλια και διαιρούνται καθ’ ύψος από το γυναικωνίτη, ενώ στη βορειοδυτική γωνία του ναού είναι κτισμένο το ψηλό κωδωνοστάσιο. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού, όπως οι λαξευτοί πεσσοί, τα γείσα και τα πλαίσια των ανοιγμάτων, συνδέονται περισσότερο με την παράδοση που διαμορφώθηκε στα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ο ανατολικός τοίχος του ιερού, κοσμείται με μεγάλες και εντυπωσιακές αγιογραφίες έργα των Γ. Καλλιτεράκη, Γ. Σταυράκη, Ε. Τριπολιτάκη και Δ. Κοκότση.
Αγιος Νικόλαος Σπλάντζιας
Στην καρδιά της Σπλάντζιας δεσπόζει ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου. Μια εκκλησία που, όπως λέει ο επίτιμος έφορος Αρχαιοτήτων Μιχάλης Ανδριανάκης, χτίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα σαν καθολικό μονής των Δομινικανών από Δομινικανούς της Μονής του Αγίου Πέτρου στο Ηράκλειο. «Εκείνη την εποχή η περιοχή που χτίστηκε ήταν εκτός πόλεως καθώς η πόλη ήταν μέσα στο Καστέλι μόνο», σημειώνει ο κ. Ανδριανάκης και προσθέτει για την αρχιτεκτονική της εκκλησίας πως είναι μια βασιλική, ενώ ο κυρίως ναός αρχικά ήταν ξυλόστεγος και το ανατολικό μέρος ήταν στεγασμένο με γοτθικού τύπου σταυροφόρια. Το συγκρότημα του μοναστηριού, του οποίου σώζεται ένα μέρος μέχρι τις μέρες μας, ήταν χτισμένο στη βόρεια πλευρά. Σήμερα η οδός Ρούσου Βουρδουμπά που έχει ανοιχτεί διέρχεται μέσα από το παλιό μοναστήρι. Η κυρία είσοδος στον ναό για τον κόσμο ήταν από τη μεριά της σημερινής πλατείας της Σπλάντζιας, ενώ οι μοναχοί έμπαιναν από τη βορεινή πλευρά όπου σώζεται ακόμα η είσοδος. Επίσης, στην αρχική μορφή της το καμπαναριό της εκκλησίας βρισκόταν στη βορειανατολική πλευρά, όπως αποτυπώνεται σε πολλούς παλιούς χάρτες.
Αργότερα, όταν κατέλαβαν την Κρήτη οι Οθωμανοί, η καθολική εκκλησία έγινε το κεντρικό τζαμί των Χανίων και ονομάστηκε “Χιουνκάρ τζαμισί” που σημαίνει το τζαμί του ηγεμόνα. Εκείνη την εποχή, τον 17ο αιώνα, χτίστηκε και ο μιναρές που διατηρείται μέχρι σήμερα και ο οποίος χαρακτηρίζονταν από τους δύο εξώστες, δείγμα ότι επρόκειτο για τζαμί ανώτερης τάξης. Παράλληλα, στην πλατεία κατασκευάστηκε η υπόγεια κρήνη, όπου υπήρχαν τα βενετσιάνικα υδραγωγεία, και όπου πήγαιναν οι πιστοί και έκαναν την τελετουργική νίψη πριν μπούνε στο τζαμί. Αξίζει να σημειωθεί ότι επί τουρκοκρατίας η Σπλάντζια αποτελούσε την καρδιά της οθωμανικής κοινότητας.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου έγινε χριστιανικός το 1918. Πριν γίνει η επίσημη αναχώρηση των μουσουλμάνων από την Κρήτη έγινε κατάληψη από τους χριστιανούς και μετατράπηκε σε ορθόδοξη εκκλησία. Μεταπολεμικά προστέθηκε το σημερινό καμπαναριό και η ξύλινη στέγη αντικαταστάθηκε από την τσιμεντένια κατασκευή. Την πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα έγινε από την Αρχαιολογία η αποκατάσταση της εξωτερικής όψης της εκκλησίας στην αρχική της μορφή.
