Εισαγωγικά: Καθρέπτης της ψυχής του λαού μας, μέτρο της πνευματικότητάς του και πιστοποιητικό της ανθρωπιάς, της πίστης, της ομοιογένειας και της ζωντάνιας της φυλής μας, το δημοτικό τραγούδι μας και στο προκείμενο το ριζίτικο δημοτικό τραγούδι της Κρήτης. Προνόμιο της Ρίζας και των χωριών της γύρ’ από τα Λευκά Ορη, τις Μαδάρες μας τις χιλιοτραγουδισμένες!
Παραδομένο από στόμα σε στόμα στους αιώνες, αποτελεί την ιερή όντως παρακαταθήκη και τον άρρηκτο σύνδεσμο της ελληνικότητάς μας.
Στοιχεία του η ζωντανή, μουσική και αρμονική γλώσσα και το μέτρο του, που τα χαρακτηρίζουν η τελειότητα, η χάρη και η ακρίβεια.
Κι όσο για το μέλος του: εξαίσιο, με ποικίλματα και επαναλήψεις, ντύνει τον λόγο τον ποιητικό, θαυμάσια.
Μέσα στα ακριτικά, ηρωικά, ιστορικά ριζίτικα, τις παραλογές, τα ερωτικά, του γάμου, της ξεφάντωσης, τα νανουρίσματα – ταχταρίσματα, παιδικά, της ξενιτιάς, μοιρολόγια, του Κάτω Κόσμου, του Χάρου, τα θρησκευτικά, λατρευτικά, γνωμικά κ.ά., πλουσιότατη είναι και η ομάδα όσων αναφέρονται στο πρόσωπο της Παναγίας, από τη μεγάλη ενότητα των θρησκευτικών τραγουδιών. Γιατί έχει παρατηρηθεί και δεν μπορούσε -εξάλλου- να είναι διαφορετικά, ότι αρκετό δημοτικό τραγούδι της Κρήτης είναι διαποτισμένο σε βάθος, με την έννοια και το περιεχόμενο της χριστιανικής διδασκαλίας, σ’ όλα τα κεφάλαιά της1 και βέβαια και σε ό,τι αφορά στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου, της Παναγίας μας!
Ναι! δε γινόταν αλλιώτικα! Δεν θα μπορούσε ο άγνωστος λαϊκός ποιητής της Κρήτης να μη συμπεριλάβει το πρόσωπο της Παναγίας στον στίχο του, στης έμπνευσής του τους καρπούς.
Γιατί: η Παναγία είναι «το πνευματικό στόλισμα της Ορθοδοξίας μας»2, όπως λέει ο Φώτης Κόντογλου:
«…Για μας τους Ελληνες -σημειώνει, συνεχίζοντας- είναι η πονεμένη Μητέρα, η παρηγορήτρια κι η προστάτρια, που μας παραστέκεται σε κάθε περίσταση. Σε κάθε μέρος της Ελλάδας είναι χτισμένες αμέτρητες Εκκλησίες και μοναστήρια, παλάτια αυτηνής της ταπεινής βασίλισσας κι ένα σωρό ρημοκκλήσια, μέσα στα βουνά, στους κάμπους και στα νησιά, μοσκοβολημένα από την παρθενική και πνευματική ευωδία της…
…Το κάλλος της Παναγίας δεν είναι κάλλος σαρκικό, αλλά πνευματικό, γιατί εκεί που υπάρχει ο πόνος κι η αγιότητα, υπάρχει μοναχά κάλλος πνευματικό…».
Κι ακόμη, γιατί η πανίερη μορφή της Παναγίας μας, είναι συνυφασμένη με την εθνική μας ύπαρξη.
– Η Παναγία, μας παραστέκει, δύο χιλιάδες χρόνια, τώρα, στους αγώνες του Εθνους μας!
– Η Μεγαλόχαρη, μας δίνει δακρυσμένη, κουράγιο, στην πικρότατη ώρα της Αλωσης της Πόλης (29-5-1453), όπου μας στυλώνει η ουράνια υπόσχεσή της: “Πάλι με χρόνους με καιρούς…”.
– Η Οδηγήτρια, μας σκέπει και μας κραταιώνει, φαντάρους και λαό, στα βορειοηπειρωτικά βουνά, το ’40.
– Τη νιώθουμε πάντα δίπλα μας, βοηθό και σκέπη μας, μεσίτρια και στήριγμά μας.
Γι’ αυτό δεν μπορούσε να λείπει κι από το τραγούδι μας.
***
Καιρός όμως να δούμε κάποιες στροφές ριζίτικων, δημοτικών της Κρήτης τραγουδιών, που μέσα στους στίχους των, έχει περιπλέξει ο λαϊκός ανώνυμος δημιουργός των, το όνομα της Χάρης της.
Λέει το ριζίτικο, της τάβλας3:
1. «Πάνω στην άκρη τ’ Ουρανού, στην τέλειωση του κόσμου,
μοναστηράκι έχτιζεν η Παναγιά Παρθένος.
Ούλ οι γι’ άγγελοι κουβαλούν κι οι γι’ Αποστόλοι χτίζουν,
που τ’ Ορος παίρνουν το νερό, που την Αξιά το χώμα
5. και στην Κωνσταντινούπολη κάνουν τα κεραμίδια…»4
Το ριζίτικο έχει συνολικά δεκαεννέα στίχους, ανήκει στην κατηγορία των ακριτικών – ηρωικών ριζίτικων και είναι από τα αρχαιότερα του είδους.
Στους δεκαπεντασύλλαβους ανομοιοκατάληκτους στίχους του, η Παναγιά Παρθένος χτίζει “ψηλά στην άκρη τ’ Ουρανού, στην τέλειωση του Κόσμου”, μοναστηράκι, με μαστόρους και βοηθούς, πουργούς και χτιστάδες, αγγέλους κι αρχαγγέλους, Αποστόλους κι Ευαγγελιστές, που κατηφορίζουν ως τα εγκόσμια μέρη, για να προμηθευτούν πέτρες και χώμα, νερό και κεραμίδια, για το ιερό κτίσμα π’ αρχέψανε.
Εικόνες κι έννοιες, συγκινητικά, μεγαλειώδεις!
***
Αλλά και «στο καράβι που ’ρχεται από τα Ιεροσόλυμα» ο λαϊκός δημιουργός – ποιητής του ξεδιακρίνει την Παναγία, να κάθεται στην πλώρη του και να το προστατεύει από τις “βαρές φουρτίνες” και τους άπιστους Αγαρηνούς.
Ψάλλει το θαυμάσιο ριζίτικο:
1. «Από τα Ιεροσόλυμα έρχετ’ έναν καράβι
στην πρύμνη κάθετ’ ο Χριστός, στην πλώρ’ η Παναγία,
αϊ-Βασίλης στα πανιά. Ο Πέτρος είναι ναύαρχος
κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι…»5
Στην ίδια θέση θα βρούμε και πάλι τη Μεγαλόχαρη Παναγία μας και στο επόμενο καταπληκτικό ριζίτικο της Δυτικής Κρήτης δημιούργημα, όπου λόγος και μέλος σαγηνεύουν τον ακροατή των:
1. «Τρεις καλογέροι Κρητικοί και δυο απ’ τ’ Αγιον Ορος
κάτεργον εσκαρώνανε εισέ βαθύ λιμνιώνα.
Χιλιώ πεντακοσιώ πηχώ κι είχε και χίλιους μέσα,
μέσα ’χε και το ναύκληρο, μέσα ’χε και το ναύτη.
5. Στην πρύμνη βάνουν το Σταυρό, στην πλώρη Παναγία,
στη μέσην του του κάτεργου βάνουν τον Αϊ-Γιώργη
και βάνουν και γραμματικό τση χήρας το Γιαννάκη»6
Το ριζίτικο ανήκει στην κατηγορία των παραλογών.
Ετοιμο “χτισμένο κι αρματωμένο” τώρα, το καράβι, αρμενίζει στα πέλαγα και δε φοβάται τραμουντάνες και μαΐστρους, βοριάδες και σιρόκους απειλητικούς. Γιατί έχει τιμονιέρηδες κι οδηγούς του: Παναγία και Χριστό κι… Αλλ’ ας χαρούμε το ριζίτικο.
1. «Μ’ ένα, καράβι αρμένιζε ανάμεσα πελάου,
βαριά φουρτίνα το λαλεί, μαΐστρος, τραμουντάνα,
Παναγία κι ο Χριστός
κι άγγελος ζουγραφιστός,
5. άγγελος, τρισάγγελος
κι ο Μιχαήλ Αρχάγγελος,
κι Αϊς – Γιώργης κι Αϊ Λιάς
κι η γι Αγία Πελαγία,
κι η γι Αγιά Μαγδαληνή
10. κι η γι Αγία Φωτεινή
κι Αϊ Νικόλας, Νικόλα,
βουήθηξε του κόσμου
και βουήθα μας κι εμάς…»7
Αυτή είναι η αθάνατη δημοτική ποίηση της Κρήτης μας, μ’ όλες αυτές τις χάρες και τα ξόμπλια προικοδοτημένη. Κι όταν τ’ ακούς να τραγουδιέται, θαρρείς κι είσαι στον βυζαντινό τσ’ Αγιά – Σοφιάς χορό, π’ απ’ την πολλή την ψαλμουδιά, εσειόταν οι κολόνες…
Θαρρείς κι αντιβουίζουν βουνά και πέλαγα κι η Παναγία κι ο Χριστός τιμονιέρνουν το καράβι και δε φοβάται…
***
Ομως, το πλήθος των σχετικών με το θέμα μας ριζίτικων, αδημονεί. Θέλουν όλα την παρουσία των. Αποζητούν όλα, την αναφορά των. Κι όσο κι αν ο χώρος μας στενεύει, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το αίτημά των, έστω και για λιγ’ ακόμη.
Στο ριζίτικο π’ ακολουθεί, όντως αριστουργηματική παραλογή φρικτά δραματική περιπέτεια της ανθρώπινης ζωής, “μικρή τραγωδία”, όπως χαρακτηρίστηκε απ’ άλλους, βοηθός και προστάτης στης φτωχιάς κι αβοήθητης τη γέννα, παραστέκεται “η Παναγιά κι ο Γιος τση”.
Χαρείτε το εμπνευσμένο αυτό λαϊκό δημιούργημα:
1. «Πέρα στην πέρα γειτονιά, πέρα στην πέρα ρούγα,
κοιλιοπονούν δύο λυγερές, κι οι δυο ’ταν αδερφάδες.
Η μια τον πλούσια κι άσκημη, η γι’ άλλ’ καλή και φτώχια.
Τση πλούσιας πάνε κι έρχονται εκατό δυο μαμήδες.
5. και τση καημένης τση φτωχιάς η Παναγιά κι ο Γιος τση.
Εκάμ’ η φτώχια το παιδί κι η πλούσια κάνει φίδι,
παίρνουν τση φτώχιας το παιδί και πάνεν το τση πλούσιας,
και τση καημένης τση φτωχιάς επήγανε το φίδι.
Τσι τρεις ημέρες το παιδί τωνε μιλεί και λέει:
10. “Αμέτε με τση μάνας μου, γάλα γλυκύ να φάω,
γιατί τση θείας μου ’ναι πρικύ και δε μπορώ να φάω”»8
Και σαν γεννηθεί το βρέφος, στη Μεγαλόχαρη Παναγία μας, εναποθέτει, με το τρυφερό νανούρισμά της η μάνα της Κρήτης τις ελπίδες της. Λέει, τραγουδιστά, στο μωράκι της:
1. «Να κάμεις τα νανάκια σου, να κάμεις τα νανά σου,
κι η Παναγία κι ο Χριστός να ’ναι πάντα κοντά σου.
Η Παναγία κι ο Χριστός κι αφέντης Αϊς – Γιάννης
να σου χαρίσουν τη ζωή, κι όπου πονείς να γιάνεις.
5. Αν κοιμηθείς, χαρίζω σου τη Χιό με το λεμόνι…»9
Και δεν ξεχνά να στηρίζει στη Μάνα του Χριστού και του δικού της παιδιού τον ήρεμο κι αδιατάραχτο ύπνο:
1. «Ο ύπνος θρέφει τα μωρά κι ο ύπνος τα μερώνει
κι η Παναγία κι ο Χριστός τα γοργομεγαλώνει.
Η Παναγία κι ο Χριστός κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι
να σου τη δίδουν την ευκή καματερή και σκόλη»10
Ναι! ποτέ δεν ξεχνά η γυναίκα της Κρήτης ούτε βέβαια κι ο άντρας την Παναγία. Στο παρακάτω πολυτραγουδισμένο ριζίτικο της τάβλας οι γονιοί “θυμίζουν” στην κόρη τους, να μην παραλείπει τη συνεχή προσευχή και τα παρακάλια της στην Παναγία, για την επιστροφή όλων των ξενιτεμένων δικών και χωριανών και μέσα σ’ αυτούς βέβαια και του άντρα της.
Συγκλονίζει, πράγματι, με το μέλος και το λόγο του, το σχετικό ριζίτικο:
«Κόρη, σιμώνουν οι γιορτές, σιμώνει και το Πάσκα,
κι αμε να βρεις την Παναγιά να την περικαλέσεις
να σιγανέψουν οι καιροί, να ταξιδέψουν πλοία,
να ’ρθουν απού την ξενιθιά ούλ’ οι ξενιτεμένοι,
να ’ρθει κι εσένα ο άντρας σου…»11
Η συνέχεια την άλλη Παρασκευή
1. Σταμ. Α. Αποστολάκης: “Η Χριστιανική διδασκαλία, στη Δημοτική Ποίηση της Κρήτης”, στο περ. “Προμηθεύς ο Πυρφόρος”, τ. 33, Ιαν. – Μαρτ. 1983, σ. 35 κ.ε.
2. Φώτης Κόντογλου: “Η χαρά των Χριστιανών”, στο περ. “Ελληνική Δημιουργία” (αφιέρωμα στον Δεκαπενταύγουστο), Αθήνα, τ. 61, 15-8-1950, σ. 271, κ.ε.
3. τάβλα, η: τραπέζι. Τα επιτραπέζια ριζίτικα, λέγονται: “της τάβλας”.
4. Σταμάτης Απ. Αποστολάκης: “Ριζίτικα. Τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης”, Αθήνα, 1993, σχ. 8ο μεγάλο, σ. 1-614 (Το σχ. ριζίτικο, σ. 86).
5. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 434
6. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 275
7. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 435.
8. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 219.
9. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 358.
10. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 358.
11. Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 369.
