Η πανίδα στην διατροφή και στην ιατρική στο βυζάντιο

(Διδακτορικὴ διατριβὴ Μαρίας Χρόνη)

Τὸ βιβλίο, ἔργο συνήθως ἑνὸς ἀνθρώπου, δὲν εἶναι ἀπὸ τὰ δημιουργήματα ποὺ κινδυνεύουν μὲ τὸ ξημέρωμα τῆς ἑπόμενης μέρας νὰ χαθοῦν. Κριτὴς εἶναι ὁ χρόνος, ποὺ ἀποφαίνεται γιὰ τὴν ἀξία τους καὶ εἴτε τὰ ρίχνει στὴν ἀφάνεια εἴτε τὰ παραδίδει γιὰ μελέτη καὶ χρήση σὲ ὅποιον ἔχει ἀνάγκη τῆς δωρεᾶς ποὺ κουβαλοῦν. Σὲ αὐτὸ ὀφείλεται τὸ ὅτι συχνὰ κρίνουμε σκόπιμο νὰ μιλᾶμε γιὰ βιβλία, δηλαδὴ γιὰ τὸ περιεχόμενο καὶ γιὰ τὴν ἀξία τους, χρόνια ἢ αἰῶνες ἢ καὶ χιλιετίες μετὰ τὴ συγγραφή τους.

Ἡ συνάδελφος Μαρία Χρόνη ὁλοκλήρωσε πρὶν ἀπὸ δέκα ἔτη μελέτη ἐπιστημονική, μὲ τὴν ὁποία ἀνακηρύχθηκε διδάκτωρ τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Θέμα τῆς διατριβῆς εἶναι «Ἡ πανίδα στὴν διατροφὴ καὶ στὴν Ἰατρικὴ στὸ Βυζάντιο». Τὴν ἔκδοση (Ἀθῆναι 2012) ἀνέλαβε ὁ ἱστορικὸς (ἱδρυθεὶς ἀπὸ τὸν Δημήτριο Βικέλα τὸ 1899) «Σύλλογος πρὸς Διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων».

Ἀπὸ πλῆθος ποικίλων πηγῶν ποὺ καλύπτουν τὴν ἀχανῆ περίοδο ἀπὸ τὸν 4ο μέχρι τὸν 15ο αἰώνα ἡ συγγραφέας ἄντλησε πλούσιο ὑλικό, τὸ ὁποῖο ὑπέβαλε κατόπιν στὴ δοκιμασία τοῦ ἐπιστημονικοῦ ἐλέγχου. Ἔργο, ὁμολογουμένως, δύσκολο, ἂν λάβουμε ὑπόψη καὶ μόνο τὸ ὅτι ἡ ἀναγραφὴ τῶν πηγῶν καὶ τῆς ἐν γένει βιβλιογραφίας καταλαμβάνει σχεδὸν 100 σελίδες ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν 598.

Τὸ ἔργο, ὅπως συμβαίνει μὲ κάθε διδακτορικὴ διατριβή, ἀπευθύνεται πρωτίστως στὴν ἐπιστημονικὴ κοινότητα, ἡ ὁποία καὶ θὰ σταθμίσει τὴν ἀξία του καὶ τὴ συμβολή του στὴν προαγωγὴ τῆς ἔρευνας καὶ τῆς συναφοῦς ἐπιστήμης. Δὲν ἀφήνει ὅμως ἀδιάφορο ὅποιον τύχει νὰ τὸ πάρει στὰ χέρια του, καθὼς τὸ θέμα του ἔχει προεκτάσεις ποὺ φτάνουν μέχρι τὴν ἐποχή μας.

Καλὰ θυμόμαστε οἱ παλαιότεροι μὲ πόση ἐκτίμηση ἡ κοινωνία περιέβαλλε τοὺς πρακτικοὺς γιατρούς, πόσο σημαντικὴ ἦταν ἡ προσφορά τους σὲ περιπτώσεις ἀσθενειῶν, πόσο καλὰ προσπαθοῦσε καθένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ κρατήσει μυστικὲς τὶς συνταγὲς ποὺ χρησιμοποιοῦσε γιὰ θεραπεία τῶν ἀσθενῶν. Αὐτὰ εἶχαν τὶς ρίζες τους σὲ μακραίωνη παράδοση, ποὺ ἔφτανε μέχρι τὴ Βυζαντινὴ ἐποχή. Καλὰ θυμόμαστε ἐπίσης τὴ φροντίδα κάθε οἰκογένειας νὰ ἐκμεταλλευτεῖ γιὰ τὴ διατροφὴ τῶν μελῶν της μὲ ὅσο τὸ δυνατὸν καλύτερο τρόπο προϊόντα καὶ ἀγαθὰ ποὺ ἔπαιρναν ἀπὸ τὸ ζωικὸ βασίλειο – ἀπὸ θηράματα καὶ ψάρια μέχρι ὄρνιθες καὶ κουνέλια, πρόβατα καὶ γουρούνια. Τὶς σχετικὲς καὶ μὲ τὴν πτυχὴ αὐτὴ τῆς ζωῆς συνήθειες τὶς εἶχαν, ἐπιμελῶς ἐπεξεργασμένες, οἱ Βυζαντινοὶ εἴτε ἑλληνικῆς καταγωγῆς ἦταν εἴτε ἀπὸ ἄλλα ἔθνη προέρχονταν.

Στὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δύο μέρη τῆς διατριβῆς ὁ ἀναγνώστης βρίσκει πληροφορίες γιὰ τροφὲς μὲ ζωικὴ προέλευση. Κρέας τετραπόδων θηλαστικῶν ζώων καὶ πτηνῶν, ψάρια καὶ ἄλλα ἔνυδρα εἴδη, γάλα καὶ παράγωγα γάλακτος, ἀβγά, μέλι καὶ προϊόντα του εἶναι τὰ ἐπὶ μέρους κεφάλαια. Στὸ δεύτερο μέρος γίνεται λόγος γιὰ ζωικὰ προϊόντα ποὺ ἦταν σὲ ἰατρικὴ χρήση στὸ Βυζάντιο, μὲ ἐπὶ πλέον ἀναφορὰ στὸ θέμα “Ἰατρικὴ καὶ λευκὴ μαγεία” κατὰ τὸ μέρος ποὺ συνδέεται μὲ προϊόντα ζωικῆς προέλευσης.

Ἡ κ. Μ. Χρόνη δὲν εἶναι ἴσως γνωστὴ στὰ μέρη μας, ὅπως καὶ τὸ συγκεκριμένο σύγγραμμά της. Τὸ ὁποῖο, ἐξ ἀρχῆς καὶ σχεδὸν δέκα χρόνια μετὰ τὴν ἐκπόνησή του, συνοδεύεται ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἔγραψα ξεκινώντας: ἀπὸ τὴν προσδοκία ἢ καὶ τὴ βεβαιότητα πὼς τὸ περιεχόμενό του δὲν προοριζόταν γιὰ ἐφήμερη παρουσία καὶ ἀπόρριψή του κατόπιν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ γνωστὰ χρονοντούλαπα. Δὲ σχετίζεται πάντως μὲ αὐτὸ τὸ ὅτι σκέφτηκα να γράψω τὴ σημείωμα τοῦτο. Μὲ παρακίνησε ἡ κατάληξη τῶν “Συμπερασμάτων” μὲ τὰ ὁποῖα ὁλοκληρώνεται ἡ διατριβή. Τὰ θεωρῶ μεγάλης ἀξίας, χρήσιμα στὶς ἀναζητήσεις μας καὶ τὰ εὐχολόγιά μας γιὰ καλύτερο μέλλον. Γιὰ τοὺς ἀναγνῶστες τῶν Χ.Ν. παραθέτω κάποια σημεῖα τους:

«Συνοψίζοντας, τὰ ζωικὰ ὄντα στὸ Βυζάντιο ἀντιμετωπίζονταν ὡς μέλη τῆς περιβαλλοντικῆς κοινότητας μὲ μιὰ ὁλιστικὴ κατὰ κανόνα ἀντίληψη, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὅλα εἶναι χρήσιμα, ὅλα παίζουν ἕνα σημαντικὸ καὶ ἀναγκαῖο ρόλο στὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων, τίποτε δὲν εἶναι ἄχρηστο, δὲν ἀπορρίπτεται καὶ δὲν καταστρέφεται, χωρὶς νὰ ἐπιτελέσει κάποιο ἔργο.

Ἡ κυκλικὴ ἀξιοποίηση ὅλων τῶν μερῶν κάθε ζώου εἴτε γιὰ τὴν διατροφὴ εἴτε γιὰ τὴν παρασκευὴ φαρμακευτικῶν σκευασμάτων, τὸν καλλωπισμό, τὴν οἰκοσκευή, τὴν ἁλιεία, τὴν γεωργία ἐκφράζει τὴν ἀμεσότητα τῆς σχέσης ἀνθρώπου καὶ φύσεως, μέσα στὴν ὁποία ἐντάσσονται πρακτικὲς τοῦ καθημερινοῦ βίου, τὶς ὁποῖες σήμερα θὰ ἀποκαλούσαμε οἰκολογικές.

Ἡ ἀντιμετώπιση αὐτὴ δηλώνει ἕνα εἶδος συνειδητοῦ ἢ ὑποσυνείδητου σεβασμοῦ καὶ δέους ἔναντι τοῦ συνόλου τῆς φύσεως καὶ τῶν συνόντων τοῦ ἀνθρώπου ζώων. Ὁ σεβασμὸς αὐτὸς δὲν ἀπορρέει μόνο ἀπὸ τὴν ἐπικρατοῦσα στὸν βυζαντινὸ κόσμο θρησκευτικὴ ἀντίληψη περὶ τῆς θεϊκῆς δημιουργίας τοῦ σύμπαντος (…) Ἀποτελεῖ κυρίως καρπὸ τῆς συνειδητοποιημένης ἀναγκαιότητας γιὰ ἁρμονικὴ συνύπαρξη τοῦ ἀνθρώπου μὲ ὅλα τὰ συνόντα στὸ φυσικὸ περιβάλλον, προκειμένου νὰ περιφρουρεῖται ἡ ψυχοσωματικὴ ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου καὶ νὰ ἀποτρέπονται οἱ ἐπενέργειες τοῦ κακοῦ.

Ἡ τελεολογικὴ αὐτὴ προσέγγιση τῆς φύσεως καὶ τῶν ζώων, ὅπως σκιαγραφεῖται στὰ κείμενα τῆς βυζαντινῆς γραμματείας, προσέδιδε πνευματικὴ ποιότητα στὴν ἀνθρώπινη ζωή, κάτι ποὺ θεωρῶ ὅτι ἀποτελεῖ τὴν μεγαλύτερη ἠθικὴ καὶ ἰδεολογικὴ ἀπώλεια γιὰ τὸν ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς μας».

Πιὸ πολὺ ἀπὸ τὸ νὰ συγχαρῶ θέλω νὰ εὐχαριστήσω τὴ συνάδελφό μου, ἐπειδὴ μὲ τὴ διεξοδικὴ μελέτη τοῦ θέματος τῆς διατριβῆς της ἄνοιξε νέο παράθυρο ἀπὸ τὸ ὁποῖο μποροῦμε νὰ δοῦμε κομμάτι τῆς ζωῆς τῶν Βυζαντινῶν βυθισμένο στὴ λήθη ἢ στὸ σκοτάδι τῆς ἄγνοιας. Εἶναι καὶ αὐτὸ μιὰ ἀπάντηση σὲ ὅσους εἴτε ἀπὸ προκατάληψη εἴτε ἀπὸ ἄγνοια ἰσοπεδώνουν τὰ πάντα, χωρὶς διάκριση καὶ δισταγμό.

ΥΓ. Ἀπάντηση καὶ στὸν ἰσχυρισμὸ (τὸ διάβασα καὶ αὐτὸ πρόσφατα) πὼς ἀπὸ τὸ 146 π.Χ. μέχρι τὸ 1453 ὁ τόπος μας, ἡ πατρίδα μας στέναζε κάτω ἀπὸ τὴ “ρωμαϊκὴ βαρβαρότητα” (τὴν ὁποία διαδέχτηκε γιὰ 400 χρόνια ἡ “Σουλτανοκρατία”)! Γιὰ τὴν ἀπορία μας ποῦ βρίσκονταν οἱ Ἕλληνες καὶ τί ἔκαναν ὅλους αὐτοὺς τοὺς αἰῶνες καὶ πῶς ἔγινε νὰ ἐμφανιστοῦν καὶ πάλι γιὰ νὰ δώσουν τὴ σκυτάλη σὲ ἐμᾶς, τοὺς σημερινούς, δὲν εἶδα νὰ ὑπάρχει ἀπάντηση. Εὐτυχῶς, γιατὶ μὲ τὰ τερατώδη ποὺ διαβάζουμε κατὰ καιροὺς ἐξαλείφονται καὶ οἱ τελευταῖες ἀμφιβολίες ποὺ ὑπῆρχαν γιὰ τὴν εὐθυκρισία ὁρισμένων συμπατριωτῶν μας.