Η παράδοσή μας: Το ριζίτικο τραγούδι και ο κρητικός χορός

Η αλήθεια είναι πως δεν είχα πρόθεση να ασχοληθώ εκτενώς με το θέμα, γιατί τόσοι και τόσοι, πλέον ειδήμονες από μένα, το έχουν πράξει.

Oμως παίρνοντας αφορμή από ένα άρθρο στα “Χανιώτικα νέα” του κ. Μανώλη Εγγλέζου – Δεληγιαννάκη, για την παραποίηση του ριζίτικου και κρητικών χορών και αναφέροντας το όνομα του αγαπητού και… μακροθώρετου Νίκου Αποστολάκη, ο νους μου γύρισε στα μικράτα μου, στο τέλος της δεκαετίας του ‘40, όταν δ/ντής στο 5ο Δημ. Σχολείο Χανίων ήταν ένας λεβέντης ομορφάνθρωπος, σοβαρός και μετρημένος Σελινιώτης, ο Γιώργος Αποστολάκης. Είχε τρία παιδιά, το δάσκαλο Μιχάλη που δυστυχώς μας “έφυγε” νωρίς, μια όμορφη κοπελιά που όπως έμαθα ζει και “βασιλεύει” και τον πιο ψηλό “ντελικανή” Νίκο. Κατά καιρούς μάθαινα τις τόσες προσπάθειές του να διατηρηθεί ατόφια η πολύτιμη παράδοσή μας. Δίδω όμως το λόγο στον κ. Δεληγιαννάκη. «Θυμίζει το βιβλίο του Νίκου Αποστολάκη, πώς φέρονταν οι παλιοί μας, πώς γίνονταν οι παρέες, πώς εκδηλωνόταν ο σεβασμός και η πρεπιά στις τοπικές κοινωνίες. Διαβάζοντάς το συνειδητοποιείς ότι κάθε τι που γίνεται, κάθε συνήθεια, αντέτι, έθιμο, έχει το λόγο του, γεννήθηκε από κάποια αναγκαιότητα, υπηρετεί κάποιο σκοπό. Συγχρόνως συνειδητοποιείς ότι αυτά έχουν χαθεί σε μεγαλύτερο βαθμό από όσο νόμιζες…» Τι κρίμα!
Από άλλο δημοσίευμα του εκ της Ρίζας Μιχάλη Κατσανεβάκη, αναφέροντας «στην δολοφονημένη και κακοποιημένη κρητική παράδοση στον τομέα των κρητικών χορών». «Χόρευαν όμορφα, πιτήδεια, σεμνά και περήφανα, πάντα με το ρυθμό της μουσικής, τεχνικά και μαστορικά»… «Τα ταλίμια, οι πήδοι, τα ακροβατικά είναι αυτά που ορισμένοι θέλουν να “εμπλουτίσουν”», χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι αυτά, από τη στιγμή που δεν υπήρχαν στην παράδοσή μας, δεν είναι δηλ. πατροπαράδοτα, ξεφεύγουν, κάνουν κάτι καινούργιο, κάτι το σύγχρονο, το μοντέρνο, άρα φεύγουμε από το δρόμο της παράδοσης. Συνεχίζοντας ο κ. Κατσανεβάκης αναφέρει ότι όπως γράφει ο ξεχωριστός μου φίλος Δημήτρης Νικολακάκης στο βιβλίο του “Κρητική χορευτική παράδοση”, «ονομάζεται συρτός επειδή τα πόδια του χορευτή πρέπει να σέρνονται στο έδαφος, χωρίς να χάνουν την επαφή τους με τη γη». Παλιοί παραδοσιακοί χορευτές τονίζουν ότι τα πέλματα των ποδιών πρέπει να εφάπτονται καθ’ ολοκληρία με το έδαφος.
Εγώ όμως θα ασχοληθώ περισσότερο με το ριζίτικο τραγούδι που το υπηρέτησα από τα νιάτα μου. Εκτός από τις διάφορες παρέες που τραγουδούσαμε, συμμετείχα στη χορωδία του αείμνηστου μουσικοσυνθέτη Μιχάλη Βλαζάκη που μετέφερε το ανόθευτο ριζίτικο σε νότες του πενταγράμμου. Θυμούμαι επίσης ότι από τη δεκαετία του 1970 και εντεύθεν, ο φίλος και κουμπάρος μου -τον έχω στεφανωμένο- Γιάννης Κουτουλάκης, γύριζε από τις Σελινιώτικες ρίζες μέχρι τις Αποκορωνιώτικες και Σφακιανές Μαδάρες με ένα κασετόφωνο και έγραφε τα ριζίτικα κατ’ ευθείαν από την πηγή τους. Τραγουδιστάδες πάππου προς πάππου, από γενιά σε γενιά μεταφέρουν μέχρι σήμερα ατόφια, σαν κρυστάλλινο νερό της Μαδάρας, τα τραγούδια του τόπου μας. Αξίζουν πολλοί έπαινοι και συγχαρητήρια στις Κρητικές Μαδάρες που έγραψαν σε 17 διάφορες εγγραφές τα γνήσια ριζίτικα τραγούδια. Παραρτήματα του Συλλόγου υπήρχαν στους νομούς Χανίων και Ρεθύμνης. Εγραψαν επίσης τρεις ξεχωριστούς δίσκους, ένα για τον Ε. Βενιζέλο, ένα για τον Μακεδονικό αγώνα και έναν αφιερωμένο στη Μάχη της Κρήτης.
Ειδικά για τον Αποκόρωνα ο αγαπητός φίλος Δρ. Μιχελάκης Στυλιανός π. Δήμαρχος Αποκορώνου, μου έστειλε μια θερμή αφιέρωση, τον οποίον και ευχαριστώ, ένα μοναδικό βιβλίο συλλογής από μαντινάδες, ριζίτικα και ποιήματα για τον Αποκόρωνα, που εξέδωσε ο Δήμος Αποκορώνου το 2019. Μεταφέρω απόσπασμα από το σημείωμα του Ασηγωνιώτη Λαογράφου Σήφη Πετράκη: «Ολα αυτά τα ποιήματα, οι μαντινάδες, τα ριζίτικα, είναι το απάνθισμα της σκέψης του απλού Αποκορωνιώτη από τις Καλύβες μέχρι την Ασή Γωνιά, από τον Τζιτζιφέ μέχρι τη Φυλακή.
Είναι η ανάσα του Ασηγωνιώτη βοσκού όταν βγαίνει στη Μαδάρα γη, όντε λαλεί στα οζά ντου ή του ψαρά στη Γεωργιούπολη, μα και του Βαφιανού που ραβδίζει τις ελιές του. Εχει το ρυθμό της λαϊκής συντομίας, μια δωρικότητα χωρίς περιττά στολίδια και πολυλογίες στην έκφραση!»
Δυο λόγια θα γράψω για το άρθρο της 22/9/2015 του φιλολόγου κ. Δημήτρη Γεωργακάκη, που αναφέρει ότι: «Από τη δεκαετία του 1950 οι Ανατολικοί λυρατζήδες με τους πολιτικούς των, κατάφεραν με νόμο να απαγορευτεί ραδιοφωνικά η μετάδοση της κρητικής μουσικής με βιολί!!! Τυχαίως συνάντησα προχθές τον ανιψιό μου -από την μητέρα του- Γιάννη Σαριδάκη που αναφέρει στο άρθρο του και είναι πολύ στενοχωρημένος και θυμωμένος, μου ανέφερε μάλιστα ένα όνομα λυράρη ότι ήταν ο κυριότερος παράγοντας εκδόσεως αυτού του άδικου νόμου. Κρίμα…
Πέραν όμως αυτού του γεγονότος, προσωπική μου άποψη είναι ότι η λύρα είναι το κατ’ εξοχήν όργανο που εκφράζει την κρητική παράδοση, την κρητική ψυχή. Ο γιατρός και πολιτειολόγος κ. Αγησίλαος Αλιγιζάκης γράφει: …Επιθυμία του μουσικοδιδασκάλου και συνθέτη κ. Καλομοίρη όπως ακούσει το εύμολπον μουσικόν όργανον, την Κρητικήν λύρα, εκλήθη ο πασίγνωστος Νικ. Κατσούλης ή Κουφιανός, μετά του συμπαίκτου του Ιωάν. Κ. Παπαδάκη, παρουσία του Δ/ντού του Ωδείου κ. Αλιμπέρτη και πολλών καθηγητών, έπαιξαν εις την τρίχορδον Κρητικήν λύραν πολλούς σκοπούς. Επί της μουσικής αυτών τέχνης και μελωδίας, εγένετο επιστημονική μουσική συζήτησις τοιαύτη, ώστε να τιμάται εξαιρετικώς η μουσική αυτή, διασωθείσης διά της εξελίξεως των αιώνων. Όλοι έμειναν κατενθουσιασμένοι, συνεχάρησαν τους οργανοπαίκτες και συνέστησαν την διατήρησιν της Κρητικής λύρας ως μουσικού οργάνου. Ομως και οι σύγχρονοι λυράρηδες συνεχίζουν επιτυχώς την Κρητική μας παράδοση. Ο Χαρίλαος Πιπεράκης, ο Μιχ. Παπαδάκης ή Πλακιανός, ο Αθαν. Σκορδαλός, ο Λεων. Κλάδος, ο Κώστ. Μουντάκης, το μεγάλο ταλέντο Ανδρέας Ροδινός που απέθανε σε ηλικία μόλις 22 ετών, ο λαουτιέρης Νίκος Μανιάς και τόσοι άλλοι που μου διαφεύγουν – πιστεύω να έχω τη συμπάθειά τους.
Συνεχίζοντας για τα ριζίτικα που κυρίως μας ενδιαφέρουν, έφερα στο γραφείο μου ένα “ασήκωτο” – κυριολεκτικά και μεταφορικά τόμο 572 σελ. μεγάλου σχήματος, του εκλεκτού φίλου και συναδέλφου, πολυβραβευμένου Λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη, 2ης αναθεωρημένης και επαυξημένης έκδοσης του 2010.
Τώρα τι να γράψω εγώ από αυτόν τον ωκεανό ακαδημαϊκού επιπέδου περιεχομένου, που αποτελούν πρότυπο για περαιτέρω μελέτες όσων θελήσουν να ασχοληθούν με το ριζίτικο τραγούδι; Θα αρκεσθώ στο σημείο που αφορά απόσπασμα από τα λόγια του σοφού και πρωτοπόρου Ιεράρχη της Κρήτης Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτη Κισσάμου – Σελίνου Ειρηναίου Γαλανάκη… «Γεμάτη είναι η Κρήτη από Ριζίτικα και μαντινάδες και μέσα απ’ όλα ξεχωρίζει το δικό Σου το Ψαλτήρι, Κύριε, γεμάτο λυρικές στροφές: Θε μου μεγαλοδύναμε, μεγάλο τ’ όνομά Σου,/ (φύλλο δεν πέφτει από δεντρί χωρίς το θέλημά Σου) δις».
Εμένα όμως τι ρίγη συγκινήσεων μου έφεραν αυτοί οι στίχοι, γιατί τους τραγουδούσαμε ως καντάδα, η αλησμόνητη παλιοπαρέα της Χαλέπας. Τους γράφω κατά σειρά που μας άφησαν χρόνους: Αντώνης Ραϊλάκης, αδέλφια Κωστής και Μάρκος Βασιλαντωνάκης, ο Γιάννης Τζαμαριάς, ο πολυτάλαντος Αρίσταρχος Ραϊσάκης, και τελευταίος ο Νικήτας Γαλάνης. Και συνεχίζαμε στο ίδιο μοτίβο: «Μαρία λεν την Παναγιά, Μαρία λεν και σένα/ (κι αν αρνηθώ την Παναγιά θε ν’ αρνηθώ κι εσένα) δις».
Τελευταίος έμεινε ο Μιχ. Τσάφαρης -που ποτέ όμως δεν τραγουδούσε- κι εγώ…
Σήμερα επικοινώνησα με τον πολύτιμο φίλο και συσπουδαστή μου 1954 – 56, Ομ. Καθηγητή Βυζαντινής Φιλολογίας Δετοράκη Θεοχάρη, Αρχοντα, Μεγάλο Πρωτονοτάριο της Αγίας και Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και προσπάθησα αγαπητέ Σταμάτη να μου πει εάν θυμάται κάτι από τα «211 μικρά και μεγάλα τραγούδια από τα οποία τα 140 πρέπει να θεωρούνται άγνωστα», όπως γράφεις. «Πού να θυμάμαι Στέλιο μετά από τόσα χρόνια. Να προσπαθήσω δεν μπορώ, στην κατάσταση που είμαι»… «Ξέρεις ότι από τα 132 αγόρια και κορίτσια που πήραμε το πτυχίο μας, ζούμε μόνο 17;».
Τον θαυμάζω για το θάρρος, υπομονή και τη βαθιά χριστιανική του πίστη. Ετσι αντιμετωπίζει τα τόσα προβλήματα υγείας που έχει. Πάντως προσυπογράφει τα όσα γράφω για το βιβλίο σου…