Το τραγούδι, ο χορός, η κρητική φορεσιά, η τοπική αρχιτεκτονική, η μαγειρική, η υφαντική, η κεραμική, η ξυλογλυπτική, το κέντημα, οι παροιμίες, η φιλοξενία, η λεβεντιά είναι πλευρές της Κρητικής Παράδοσης.
Δυστυχώς όμως σήμερα δεν διατηρούνται όλες οι πλευρές με τον ίδιο ρυθμό, το ίδιο ενδιαφέρον και επιμονή. Υπερτονίζεται ο χορός και το τραγούδι, ίσως επειδή προσφέρονται ευκολότερα σαν θέαμα και εντυπωσιάζουν.
Δεν είναι κακό αυτό, αλλά χρειάζεται προσοχή στα στοιχεία της αυθεντικότητας της σεμνότητας και του σεβασμού, απαραίτητα πάντοτε για την έκφραση του γνήσιου Κρητικού Πολιτισμού.
Η Κρητική διάλεκτος όπως εκφράζεται με την κρητική μαντινάδα, το ριζίτικο τραγούδι, τις ρίμες και τα άλλα στιχουργήματα, κυρίως όμως με το αριστούργημα της νεοελληνικής Γραμματείας “Ο ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ” του Β. Κορνάρου -το Ευαγγέλιο της Κρητικής διαλέκτου- αποτελούν δομικά στοιχεία της Κρητικής μας παράδοσης.
Οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι και τα Σωματεία, που είναι “δόξα τω Θεώ” αρκετά σήμερα, και εντός και εκτός Κρήτης, προσφέρουν έργο σημαντικό και σπουδαίο και έχουν συμβάλλει καθοριστικά στη διατήρηση και προώθηση της παράδοσης του τόπου μας.
Ο Λαογραφικός Καλλιτεχνικός Σύλλογος “Κρητικές Μαδάρες” είναι ο αρχαιότερος ιδρυθείς Ιστορικός Λαογραφικός Σύλλογος Έρευνας και Διάδοσης του Δημοτικού τραγουδιού (Ριζίτικου) της Κρήτης, του τραγουδιού της ρίζας των Λευκών Ορέων.
Η αστυφιλία των τελευταίων χρόνων είχε σαν αποτέλεσμα η ύπαιθρος να εγκαταλείπεται και τα χωριά να ερημώνονται. Η αστικοποίηση του πληθυσμού είχε συνέπεια και στον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Παλιότερα το χωριό αποτελούσε μια οργανωμένη κοινωνία, με τον παπά, το δάσκαλο, τον Πρόεδρο της Κοινότητας, το καφενείο, την εκκλησία, τα πανηγύρια και τις γιορτές του. Οι μετακινήσεις των ανθρώπων ήσαν περιορισμένες κι εξυπηρετούσαν κυρίως βιοτικές ανάγκες.
Τα μέσα επικοινωνίας ήσαν επίσης περιορισμένα και οι ανθρώπινες σχέσεις διαμορφώνονταν κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Το καφενείο αποτελούσε χώρο συνάθροισης και οι συζητήσεις του διαμόρφωναν την κοινή γνώμη της τοπικής κοινωνίας.
Η εκκλησία επίσης με τα πεζούλια και τα παραπέζουλά της, αποτελούσε τόπο ανταλλαγής απόψεων, φιλίες και γνωριμίες. Τα πανηγύρια, οι γιορτές, ο γάμος, η βάφτιση ήσαν λαμπρές ευκαιρίες για τη συντήρηση κι ενίσχυση των παραδόσεων της Κρήτης.
Όλα τα παραπάνω με τη μετακίνηση του πληθυσμού και την αποδυνάμωση της υπαίθρου, την κατασκευή δρόμων, την αύξηση του αυτοκινήτου, τα μέσα ενημέρωσης, κλπ., εξασθένισαν την ύπαιθρο και έδωσαν την ευκαιρία στους παραδοσιακούς Συλλόγους να αναλάβουν δράση. Εντυπωσιακή ήταν η αύξηση τα τελευταία χρόνια των Παραδοσιακών Συλλόγων χορού κυρίως και μουσικής, με ποικίλες ονομασίες και δράσεις.
Αξιόλογα λαογραφικά Μουσεία συγκεντρώνουν πλήθος παραδοσιακών αντικειμένων και τα εκθέτουν σε εντυπωσιακές συλλογές. Δίδουν έτσι την ευκαιρία στη νέα γενιά και όχι μόνο, να μελετήσουν την παράδοση της Κρήτης και να την γνωρίσουν καλύτερα.
Το πρόγραμμα του αγροτουρισμού έδωσε την ευκαιρία να δημιουργηθούν μικρά ξενοδοχειακά καταλύματα στην ύπαιθρο και να ενισχυθεί η οικονομία του τόπου, προβάλλοντας συγχρόνως τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα και αξιοποιώντας τη μοναδική Κρητική διατροφή.
Οι ξένοι ενθουσιάζονται με το να παρατηρούν και πολλές φορές να συμμετέχουν σε δραστηριότητες της Κρητικής Υπαίθρου, με ό,τι συνεπάγεται αυτό στο ζωντάνεμα των χωριών μας.
Κι ένα ελάχιστο παράδειγμα από τον πολιτισμό της Κρητικής μαντινάδας, όπως μας παραγγέλλει από τη Λάστρο της Σητείας, όπου “κοιμάται” ένας παλιός ριμαδόρος της Κρήτης, ο Κωστής Φραγκούλης:
«Η μαντινάδα η καλή δε γίνεται όπως λάχει,
πέτρα και χώμα και νερό τση Κρήτης πρέπει να ‘χει».
