Η πιστοποίηση του Ελληνικού Πολιτισμού στη ανακάλυψη και στη χρήση μηχανισμών, όπως διαπιστώθηκε και στο άρθρο της προηγούμενης εβδομάδος (ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων), είναι πέρα ως πέρα δεδομένη. Η παράδοση των προγόνων μας στην ανεύρεση μηχανισμών εμφανίζεται και στην Βυζαντινή περίοδο λοιπόν (324 μ.Χ – 1453 μ.Χ), αποδεικνύοντας την δύναμη της εφευρετικότητας του λαού μας.
Oι πηγές της ιστορίας αλλά και οι πιο πρόσφατες γραφές, δυστυχώς παρέχουν ανεπαρκείς (πιθανολογώ για τυχαίο λόγο) πληροφορίες σχετικά με την ανακάλυψη (όχι όλων) αντικειμένων της αρχαιολογικής μας κληρονομιάς. Βρισκόμαστε λοιπόν στο έτος 1980. Σύμφωνα με πηγές, ένα πρόσωπο αγνώστων στοιχείων, επισκέφθηκε το Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου, με σκοπό την πώληση τεσσάρων τμημάτων ενός απροσδιόριστου ως τότε μηχανισμού, τα οποία είχε εξασφαλίσει από αγορά του Λιβάνου, δίχως να γνωρίζει τόσο ο ίδιος όσο και οι πωλητές την προέλευση τους. Τα τέσσερα τμήματα του μηχανισμού όπου ήταν και τα μόνα που διασώθηκαν, ήταν: μία κυκλική επιφάνεια, ένας βραχίονας αναρτήσεως, ένας άξονας που έφερε αναστολέα (καστανιά) με 7 λοβούς ο οποίος στην κάτω πλευρά του είχε 2 γρανάζια με 7 και 10 δόντια και ένας δίσκος με 57 δόντια, ο λεγόμενος “Σεληνιακός δίσκος” όπου στην κάτω πλευρά του υπάρχει ένα γρανάζι με 19 δόντια.
Το άγνωστο παρελθόν έδωσε το έναυσμα σε δύο Βρετανικής καταγωγής επιστήμονες την κα Τζ. Φίλντ και τον κ. Μ. Ράιτ, να ξεκινήσουν το ερευνητικό τους ταξίδι το οποίο τελικά εξελίχθηκε σε μια μακροχρόνια μελέτη. Ο Ράιτ συναρμολόγησε αρχικά τα τέσσερα τμήματα με τέτοιο τρόπο όπου και διαπιστώθηκε ότι ήταν μέρη ενός ηλιακού ρολογιού, αγνώστου τύπου για τους ερευνητές μέχρι τότε. Πιο συγκεκριμένα, η κυκλική επιφάνεια (1ο ως άνω τμήμα) έφερε διάφορες αναβαθμίσεις οι οποίες αντιστοιχούσαν σε μήνες του χρονολογικού έτους και οι οποίες χρησίμευαν για τους υπολογισμούς που γίνονταν με τη χρήση του “γνώμονα” (επιστημονικό αστρονομικό όργανο). Ο γνωμών ήταν το κινητό μέρος που συμπλήρωνε το ηλιακό ρολόι και επέτρεπε τον προσδιορισμό της ώρας, χάρη στη σκιά που έπεφτε στην επιφάνεια του ηλιακού δίσκου. Στο βυζαντινό όργανο ο γνωμών δεν έχει διασωθεί. (Χρήστος Δ. Λάζος, Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων σελ. 101-156). Οι δύο επιστήμονες κατόρθωσαν να πραγματοποιήσουν την ανακατασκευή του οργάνου αποδίδοντας του την ονομασία, «Βυζαντινό ηλιακό ρολόι ή ημερολόγιο», ενώ τα τελικά τους συμπεράσματα δημοσιεύτηκαν σε ένα εξαιρετικό άρθρο.
Το όργανο, απεφάνθη ένας ιδιαίτερα σύνθετος και περίπλοκος μηχανισμός, όπου ουσιαστικά αποτελούσε ένα ηλιακό μεταφερόμενο ρολόι αλλά και ημερολόγιο ταυτόχρονα διαμέτρου 13,5 εκ. και 1,5 εκ. βάθος (J.V. Field & M.T. Wright, Gears from the Byzantines: a portable sundial with calendrical, 1984 & 2006). Στη μεγαλύτερη του επιφάνεια έφερε επιγραφές με αναφορά στη λέξη «ΚωοΤΑΝΤΙΝΣ», δηλαδή Κωνσταντινούπολη, στη λέξη Ρόδος, Ρώμη κτλ. Σε πρώτο στάδιο, τοποθετήθηκε στην Βυζαντινή περίοδο, ενώ ακολούθησε πληθώρα συσχετισμών, με τους δύο βρετανούς επιστήμονες να το τοποθετούν χρονολογικά μεταξύ 480 και 560 μ.Χ. Ειδικότερα, κατασκευάστηκε είτε κατά τη διάρκεια είτε λίγο νωρίτερα από την Βασιλεία του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’ (527-565 μ.Χ).
Για τον προσδιορισμό της χρονολόγησης σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και η χημική ανάλυση του οργάνου, καθώς από την πρώτη στιγμή καταβλήθηκαν προσπάθειες για να διαπιστωθεί κατά πόσο και τα τέσσερα προαναφερθέντα αντικείμενα ήταν τμήματα του ίδιο οργάνου ή όχι. Η ανάλυση απέδειξε ότι ήταν κατασκευασμένα από ορείχαλκο (κράμα χαλκού και ψευδάργυρου), ενώ υπήρχαν και ίχνη σιδήρου με μόλυβδο. (Χρήστος Δ. Λάζος, Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων σελ. 101-156). Οι επιστήμονες σημείωσαν ότι τούτο, δεν ήταν αναμενόμενο καθώς συγκρίνοντας τα αποτελέσματα με αυτά του μηχανισμού των Αντικυθήρων (προηγούμενο άρθρο) διαπιστώθηκε ότι ο τελευταίος είχε κατασκευαστεί από μπρούτζο (κράμα χαλκού και κασσίτερου). Στα σχετικά αποτελέσματα σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο Φράνσις Μάντισον μέλος του Μουσείου Ιστορίας της Επιστήμης στην Οξφόρδη, ο οποίος απέδειξε ότι τα τμήματα του οργάνου χρονολογούνται στην πρώτη φάση της βυζαντινής περιόδου.
Πάντως, το σημαντικότερο ίσως τμήμα του μηχανισμού, το οποίο και το καθιστά μοναδικό ενώ το διαφοροποιεί από οποιοδήποτε άλλο γνωστό ως τις μέρες μας μηχανισμό, είναι η “οπή” στην περιφέρεια του δίσκου. Πιο συγκεκριμένα περιφερειακά της “οπής” υπάρχει ένας δακτύλιος με επτά κεφαλές θεοτήτων, οι οποίες αντιστοιχούν χωρίς αμφιβολία στις επτά ημέρες της εβδομάδας: η Σελήνη (η Δευτέρα), ο Άρης (η Τρίτη), ο Ερμής (η Τετάρτη), ο Δίας (η Πέμπτη), η Αφροδίτη (η Παρασκευή), ο Κρόνος (το Σάββατο) και ο Ήλιος (η Κυριακή). Σε τούτη την “οπή” ανήκουν ο άξονας που φέρει τον αναστολέα (καστανιά) με τους επτά λοβούς και τα δύο μικρά γρανάζια των 7 και 10 δοντιών που φέρει στην κάτω πλευρά.
Κλείνοντας, οι μελετητές αποφάνθηκαν ότι το όργανο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως υπολογιστική αστρονομική συσκευή, όπως λόγου χάριν, να προβλέπει τις εκλείψεις χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες που αντλούσε από τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης μέσα στο Ζωδιακό κύκλο (J.V. Field & M.T. Wright, Gears from the Byzantines: a portable sundial with calendrical, 1984 & 2006). Οι μελετητές πιθανολογούν, ότι το όργανο ήταν ικανό να καθορίζει την ώρα σ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας, αφού ουσιαστικά «γνώριζε» το χρόνο της Σελήνης, τη θέση της στο Ζωδιακό κύκλο καθώς και την ημερομηνία στην οποία θα βρισκόταν ο Ήλιος στη θέση αυτή. Αναμφίβολα έχουμε να κάνουμε με ένα πολυσύνθετο όργανο, του οποίου δεν έχει βρεθεί άλλο όμοιο ακόμη, ενώ η πολυπλοκότητα του είναι τόσο μεγάλη που υποχρέωσε τους ειδικούς να βρεθούν αντιμέτωποι μ’ ένα πραγματικό αίνιγμα – ένα γρίφο, του οποίου τα περισσότερα μέρη λείπουν. Από τα στοιχεία τούτα γίνεται φανερή η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα ηλιακά ρολόγια και τους αστρολάβους αλλά και το βυζαντινό ηλιακό ρολόι/ ημερολόγιο.
Πηγές:
Χρήστος Δ. Λάζος, Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων σελ. 101-156, ΑΙΟΛΟΣ, Αθήνα 1994 / J.V. Field & M.T. Wright, Gears from the Byzantines: a portable sundial with calendrical, 1984 & 2006 /archaiologia.gr
