Η “Πασιονάρια” της ελληνικής ποίησης Ρίτα Μπούµη-Παπά

ΟΝΕΙΡΟ   

Είχε προηγηθεί µια σιωπή/ίδια µε κείνη που απλώνεται/λίγες στιγµές πριν χιονίσει./Και ξαφνικά/σάλπιγγες, σάλπιγγες/έφιπποι κήρυκες/και πλήθη./Και πάλι σιωπή./Θα έλεγε κανείς πως αναγγέλονταν/η άφιξη ηγεµόνα/από τις πύλες. Όχι./Στον ουρανό ένα ποίηµα/ ξετυλιγόταν σε περγαµηνή.

Η Ρίτα Μπούµη-Παπά (1906-1984) ποιήτρια, µεταφράστρια και σύζυγος του ποιητή Νίκου Παπά.

Γεννήθηκε στη Σύρο και απεβίωσε στην Αθήνα. Έζησε πολλά χρόνια στην Ιταλία, περισσότερο στις Συρακούσες όπου σπούδασε φιλολογία και παιδαγωγική, ειδικευόµενη  στο σύστηµα Μοntessori. Εργάσθηκε ως µεταφράστρια και  δηµοσιογράφος σε περιοδικά όπως η ‘’Νέα Εστία’’, ‘’το Νέον Κράτος’’, ‘’οι Νέοι Ρυθµοί’’ και εφηµερίδες όπως η ‘’Αλλαγή’’, ‘’η Μάχη’’, ‘’Η Αυγή’’ κ.α. Ήταν αρχισυντάκτρια του περιοδικού ‘’Ιόνιος Ανθολογία’’ και εκδότρια των περιοδικών ‘’Εφηµερίδα των ποιητών’’ και ‘’Κυκλάδες’’. Επίσης επιµελήθηκε ανθολογίες. Ανήκει στους λογοτέχνες της γενιάς του Μεσοπολέµου. Με άµεσο, λυρικό και αισθησιακό  λόγο  αρχικά αποτυπώνει την υπαρξιακή αγωνία και  το ερωτικό στοιχείο. Αργότερα επηρεασµένη από την κατοχική Αντίσταση σφραγίζει την ποίησή της µε το ηρωικό αποτύπωµα. Η ποιητική γραφή της είναι τολµηρή σε εκφραστικά σχήµατα και πολιτογραφείται στη σύγχρονη ποίηση, λαµβάνοντας από τη γενιά του Μεσοπολέµου, µόνο µια µελαγχολική χροιά που αξιοποιείται σε κοινωνική καταγγελία. ‘’Το πάθος είναι η ουσία της Ρίτας Μπούµη. Ακόµα κι όταν µιλάει, σε συνηθισµένες καταστάσεις, είναι σαν να παρακολουθείς µικρές εκρήξεις απ’ αυτό το ακοίµητο πάθος… Θα την έλεγα η Πασιονάρια* της ελληνικής ποίησης (Μάρκος Αυγέρης)’’ Η αγωνιζόµενη γυναίκα τιµάται στην ποίησή  της και φροντίζει η ποιήτρια να κρατά τη µνήµη ζωντανή όπως οφείλουν να κάνουν όλες ‘’οι µικρές πατρίδες’’ , όπως η ίδια είπε σε συνέντευξή της. Ακολουθεί το  ποίηµά της ‘’ ΑΝ ΒΓΩ ΠΕΡΙΠΑΤΟ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΚΡΕΣ ΜΟΥ ΦΙΛΕΣ ‘’αφιερωµένο στις νεαρές γυναίκες που υπήρξαν θύµατα στις αδελφοκτόνες συγκρούσεις του εµφυλίου: 

Αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες/ θα πληµµυρίσει η πόλη µε βουβά κορίτσια/ ο αέρας µε στυφή ευωδιά θανάτου/ τα φρούρια θα σηκώσουν άσπρες σηµαίες/ τα οχήµατα θα σταµατήσουν / αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες./ Αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες,/ θα δείτε χίλια κορίτσια µε τρυπηµένα στήθη/ ακάλυπτα, να σας φωνάζουν/ «γιατί µας στείλατε έτσι νωρίς να κοιµηθούµε/ σε τόσο χιόνι, αχτένιστες, κλαµένες;»/ αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες./ Αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες/ θα ιδούν κατάπληκτα τα πλήθη/ πως φάλαγγα πιο ανάλαφρη δεν πάτησε στη γη/ πως λιτανεία πιο ιερή δεν έχει παρελάσει/ ανάσταση πιο ένδοξη και µατωµένη/ αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες./ Αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες/ γαµήλιο άνθος η πανσέληνος θα υψωθεί να τις στολίσει/ µέσα στα κούφια µάτια τους θα κλαίνε ορχήστρες/ οι µπούκλες τους, οι επίδεσµοι, θα κυµατίζουν·/ ω τότε, πολλοί από τύψεις θα πεθάνουν/ αν βγω περίπατο µε τις νεκρές µου φίλες.

Και το ποίηµά της  ‘’ΚΑΛΛΙΡΟΗ’’ από την  ίδια πηγή ευαισθησίας της ποιήτριας αντλεί την έµπνευσή της , ως να ήθελε να µιλήσει για λογαριασµό των γυναικών που δεν πρόλαβαν και να απαιτήσει µέσα από τους στίχους της τη δίκαιη υστεροφηµία τους :

Σ’ εµένα ο θάνατος δεν άρχισε απ’ τις φτέρνες/ µε οµοβροντία ρίχτηκε απάνω στην καρδιά µου/ γι’ αυτό και σκοτωµένη τον πυρετό µου φύλαξα./ Έτσι ζεστή, δίχως αρρώστια,/µε µατωµένα τα φορέµατά µου/δίχως να στρέψω πίσω το κεφάλι/προς τις γλυκές τις εκβολές του Αχελώου/που γνώρισαν τα πρώτα µου παιχνίδια,/έφτασα εδώ σ’ αυτή την πύλη/που τη φρουρούν µαρµάρινα σκυλιά./Οι φίλες µου δεν έµαθαν ποτέ/τη λέξη που ψιθύρισα σαν ξεψυχούσα στο χαντάκι/µηδέ κι εσύ, που ήσουν ο δικός µου!/Μην αφουγκράζεστε τη νύχτα, αγαπηµένοι µου,/τώρα η φωνή µου πια δεν έχει λέξεις/σαν να µην ήταν κοριτσιού ποτέ/αλλά του δάσους, των κυµάτων./Ωστόσο η λησµονιά σας θα µε σκότωνε ξανά,/µη µε ξεχνάτε./Αναζητάτε µε παντού, το θέλω:/στις άµπελες χτυπώ τα φύλλα µου/στις όχθες τρίζω σαν καλάµι….

Πρωτοεµφανίστηκε µε ποιήµατά της στα περιοδικά ‘’Η ∆ιάπλασις των Παίδων’’ και ‘’Νέα Εστία’’. Το 1930 εκδίδει την πρώτη της συλλογή ‘’Τραγούδια στην αγάπη’’ , η οποία εστάλη και στον ποιητή Νίκο Παπά. Από τότε άρχισε ο έρωτας των δυο ποιητών και η στενή συνεργασία τους. Μέσα από τις σελίδες του περιοδικού ‘’Επαρχία’’ ανταλλάσσουν ποιήµατα. Το 1936 παντρεύονται και ζουν στα Τρίκαλα έως το 1940 , οπότε εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Έκτοτε έζησαν την υπόλοιπη ζωή τους στην πρωτεύουσα συµµετέχοντας σε καλλιτεχνικές και εκδοτικές αναζητήσεις. Άλλες ποιητικές συλλογές της:  ‘’Οι σφυγµοί της σιγής µου’’(1935 Έπαινος Ακαδηµίας Αθηνών), ’’Το πάθος των Σειρήνων’’(1938), ‘’Αθήνα, ∆εκέµβρης 1944’’(1945, Βραβείο Εθνικής Αντίστασης), ‘’Καινούργια Χλόη (1952), ‘’Ο παράνοµος λύχνος’’(1952), ‘’Το ρόδο της Υπαπαντής ‘’(1960), ‘’Λαµπρό Φθινόπωρο’’(1961), ‘’Ανθοφορία στην έρηµο’’(1962), ‘’Χίλια σκοτωµένα κορίτσια’’ (1963),’’∆εν υπάρχει άλλη δόξα’’(1964), ‘’Η σκληρή Αµαζόνα ‘’(1964),’’ Σκιούµα’’ (1965), ‘’Φως ιλαρόν’’(1966), ‘’Μόργκαν Ιωάννης, Ο γυάλινος πρίγκιπας και µεταµορφώσεις του’’(1976,Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης), ’’Η µαγική φλογέρα’’(1965) και η γραµµένη στα ιταλικά  συλλογή ‘’Ritorno in ortigia’’(1949, Βραβείο Συρακουσών). Επίσης τα διηγήµατα ‘’Όταν πεινούσαµε και πολεµούσαµε’’(1975).Μετέφρασε κυρίως Ιταλούς λογοτέχνες αλλά και ποιητές της Βουλγαρίας και άλλων Βαλκανικών χωρών . Επιµελήθηκε ανθολογίες , όπως νέγρων ποιητών και τα έργα της µεταφράστηκαν σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες.               

Η Ρίτα Μπούµη-Παπά δικαίως έλαβε τον τίτλο της ‘’Πασιονάρια* της ελληνικής ποίησης‘’από τον Μάρκο Αυγέρη. Η ίδια δήλωνε µε ευθύτητα : ‘’…ένιωθα τότε τόσο ασφυχτική την καταπίεση των κυβερνήσεων που κατεύθυναν οι Αµερικανοί, ύστερα από τη στρατιωτική ήττα της Αριστεράς, ώστε µου ήταν αδύνατο να συγκρατήσω την πέννα µου να γράφει πλάγια, κρυφά, υπονοούµενα, µε κείµενα ανοιχτά φιλελεύθερα, την ψυχική µου κατάσταση και το ανυποχώρητο του χαρακτήρα µου, που κρατάει από προπάππο Υδραίο µπουρλιοτέρη του ’21…’’. Η γνωριµία της µε τον Μίκη Θεοδωράκη έγινε το 1952 , όταν εκείνος- που µόλις είχε λήξει η εξορία του από τη Μακρόνησο- ζήτησε να εργαστεί ως µουσικοκριτικός στην εφηµερίδα Αυγή. Εκείνη εργαζόταν ήδη εκεί και µεσολάβησε για την πρόσληψή του. Αργότερα συνεργάστηκαν στην εκποµπή ‘’ Η ΘΕΙΑ ΛΕΝΑ ΣΤΑ ΜΙΚΡΑ ΠΑΙ∆ΙΑ –Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ’’ (Αντιγόνη Μεταξά). Ο µεγάλος µας συνθέτης διατηρώντας την ανωνυµία του   µελοποίησε δικούς της στίχους για παιδικά τραγουδάκια της εκποµπής. Μια εκποµπή της ελληνικής ραδιοφωνίας που για πολλούς από εµάς ανήκει στις όµορφες παιδικές αναµνήσεις µας, είχε λοιπόν την τύχη τέτοιων λαµπρών συνεργασιών!

Η γυναικεία της ποιητική ευαισθησία συχνά µίλησε για τις γυναίκες –θύµατα της Κατοχής και του Εµφυλίου , όµως όπως όλοι όσοι έζησαν την φρίκη του πολέµου είχε και άλλα γεγονότα που την στιγµάτισαν ψυχικά , όπως η εκτέλεση των 200 της Πρωτοµαγιάς. Το σπίτι της βρισκόταν λίγα µέτρα από το Σκοπευτήριο. Σε µια ανέκδοτη µαρτυρία της θα χαρακτηρίσει εκείνη την Πρωτοµαγιά σαν τον πιο ιερό Γολγοθά λέγοντας: ‘’…ο χαρακτηρισµός Γολγοθάς δε δίνεται ούτε αψήφιστα ούτε σαν σχήµα λόγου. Έχουµε ζυγίσει το βάρος του, επί µια ολόκληρη τετραετία, όταν στην καταιγίδα της κατοχής είχαµε απαγκιάσει σ’ ένα υπόγειο, εκατό µέτρα απ’ το Σκοπευτήριο και µας ξυπνούσαν κάθε αυγή, οι κραυγές των µελλοθανάτων, που τραγουδούσαν τον εθνικό ύµνο και αποχαιρετούσαν τον κόσµο, οι ριπές των εκτελεστικών αποσπασµάτων και οι ξηρές χαριστικές βολές….’’

  Στους  οµιχλώδεις καιρούς της σύγχρονης κοινωνικο-πολιτικής πραγµατικότητας που οι ιδεολογίες πια κυκλοφορούν  ψευδεπίγραφες φέρνοντας µεγάλη σύγχυση και εξουδετερώνοντας κάθε αντίσταση ,αυτή η µαρτυρία της ποιήτριας , για το υπόγειο στο οποίο οι κατακτηµένοι κρυµµένοι και έντροµοι παρακολουθούσαν τη σφαγή, µού φέρνει στο νου το ποίηµά της ΥΠΟΓΕΙΟ που έχει θαυµάσια µελοποιηθεί από τους αδελφούς Κατσιµίχα. Εδώ µια γυναίκα –σύµβολο πεθαίνει µε τους ποιητές κάθε ηλιοβασίλεµα  και πρέπει να ψάξει να βρει το χαµόγελό της…   Μια διαπίστωση και µια ποιητική προτροπή που µε όλα τα εκφραστικά σχήµατά της, συµβολισµούς και µεταφορές, παραµένει καίρια και για την εποχή µας. Οι λαοί οφείλουν  να αναζητήσουν οράµατα, αξίες και µιαν άνοιξη πριν η νύχτα τους κλείσει σε υπόγειο βαθύτερο από τούτο…! Κάθε ποίηµα που βρίσκει τον στόχο του είναι µια αγωνιστική Πράξη Ποιητή! Ακολουθεί ολόκληρο το ποίηµα, αναζητήστε το µελοποιηµένο (https://www.greeklyrics.gr/stixoi/upogeio/):

Τους ήλιους δεν εµέτρησες /που σε ζητήσαν τόσα χρόνια/ πού ‘σαι γυναίκα/ µε τα γαλάζια τσίνορα/ Σ’ έκρυψε στο φουστάνι της/ η µαραµένη κοπέλα/ πέντε χειµώνες σ’ έθαψαν/ σε χιόνι λασπερό/ Μεγάλη νυχτερίδα τρέφεται/ απ’ τη νιότη σου/ γι’ αυτό νωρίς βραδιάζει/ γι’ αυτό νωρίς βραδιάζει/ γι’ αυτό νωρίς βραδιάζει/ γι’ αυτό νωρίς βραδιάζει στα ψηλά τα δώµατα/ το κύµα του ξανθό/ λούζει τους δρόµους/ Πεθαίνεις µε τους ποιητές/ κάθε ηλιοβασίλεµα/ τα χέρια σου µυρίζουν/ απ’ τα µαλλιά τους/ χτυπάει η καµπάναπου δεν πιστεύεις πια/ σε ξένη αυλή συνοµιλείς/ µε το φεγγάρι/ Σου ‘φερε ο Μυλόζ/ φέτος την άνοιξη/ την πείνα σου ποιος άλλος µπορούσε να νοιαστεί/ φουρτούνιασε τη γειτονιά/ το φιλντισένιο αµάξι του/ γίνου όµορφη, γίνου όµορφη,/ στα περιβόλια θα σε δείξει/ Έχεις ένα χαµόγελο/ από µαργαριτάρια/ ψαράδες Σικελοί/ στο ταίριαξαν να το φοράς/ ψάξε και βρες το/ πριν σε κλείσει η νύχτα/ σ’ ένα υπόγειο βαθύτερο/ από τούτο….

Στην Βιβλιοθήκη της Ερµούπολης   Σύρου η προτοµή της ποιήτριας-έργο του γλύπτη Λάζαρου Λαµέρα- ατενίζει προς το µέλλον. Όµως στη βάση της  είναι χαραγµένος ο λόγος ‘’ σ’ ευχαριστώ πατέρα που µε φύτεψες σαν ένα δένδρο’’. Μια απόδοση τιµής  στις  πατρικές ρίζες που µας φέρνουν τελικά κοντά τους , που καταργούν τις γεωγραφικές αποστάσεις και µας βρίσκουν , οι κραταιές προγονικές ρίζες µας…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

«Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας», Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2007 / ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITTANIKA (βιογραφικό σηµείωµα Αλέξη Αργυρίου/Η ΧΡΥΣΩ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ  -ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ   -ΜΠΟΥΜΗ-ΠΑΠΑ ΡΙΤΑ//ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ –ΕΚ∆.ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ-1997//Κρήτη : Ωδή -Σύγχρονη Εποχή –Ρίτας Μπούµη –Παπά –ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ 1984

* Η Ντολόρες Ιµπάρρουρι (ισπανικά: Isidora Dolores Ibárruri Gómez, 9 ∆εκεµβρίου 1895 – 12 Νοεµβρίου 1989), περισσότερο γνωστή ως Πασιονάρια (Λουλούδι του πάθους), ήταν Ισπανίδα κοµµουνίστρια πολιτικός καταγόµενη από τη Χώρα των Βάσκων.Μια πάµφτωχη κοπέλα που ισχυριζόταν ότι «είναι καλύτερο να πεθάνεις στα πόδια σου παρά να ζήσεις στα γόνατα» και αναδείχθηκε σε παγκόσµιο σύµβολο επανάστασης. Όσο για την πιο γνωστή φράση της, αυτή που «έγραψε Ιστορία», δεν είναι άλλη από το περίφηµο «No pasaran», δηλαδή «δε θα περάσουν». Φράση που ειπώθηκε, κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εµφυλίου Πολέµου, το 1936, για τη Μάχη της Μαδρίτης.