Η περίοδος της οθωμανικής εξάπλωσης

Και η απαρχή της παρακμής της

Η περίοδος της Τουρκοκρατίας υπήρξε αναμφισβήτητα η κρισιμότερη στη μακραίωνη ελληνική ιστορία. Η ορμητική επέλαση των Οθωμανών στα βυζαντινά μικρασιατικά εδάφη ,το τέλος του 13ου αιώνα , η κατάληψη της Καλλίπολης το 1354 και τέλος η κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με την άλωση της Κων/πολης το 1453 υπήρξαν αφετηρία δεινών, που απείλησαν την ύπαρξη του ελληνισμού.

Ο Μωάμεθ ο Β ‘ θα συνεχίσει ακάθεκτος το κατακτητικό του έργο με νέες επιτυχίες , όπως ήταν η άλωση της Τραπεζούντας 1461 και θα ακολουθήσουν επιχειρήσεις δια ξηράς και δια θαλάσσης κατά των ενετικών κτήσεων στον ελλαδικό χώρο . Αφού κατέλάβαν οι τουρκικές ορδές τη Χαλκίδα ο τουρκικός στόλος θα πλεύσει στο Ιόνιο για την κατάληψη των

Επτανήσων και συγκεκριμένα της Ζακύνθου, της Κεφαλονιάς, και της Λευκάδας το 1479.
Αμέσως μετά θα ακολουθήσει η εκπόρθηση της Ναυπάκτου1499 και των οχυρών της Μεθώνης και της Κορώνης στην Πελοπόννησο

Επί ΣουλεΪμάν του Μεγαλοπεπή, το τουρκικό κράτος θα φθάσει στο απόγειο της ακμής του, πράγμα που πιστοποιεί η κατάληψη της πανίσχυρα οχυρωμένης Ρόδου 1522 αλλά και των Κυκλάδων και των Σποράδων το 1537 ,όπως και της Χίου το1560. Ο διάδοχος του ΣουλεΪμάν, ο Σελίμ θα ολοκληρώσει το επεκτατικό έργο του προκατόχου του με την κατάκτηση της Κύπρου.

1 από 2

Ένας βεζύρης τον 17ο αιώνα ο Μεχμέτ Κιοπρουλής θα δώσε αίσιο τέλος στην πολυετή πολιορκητική επίμονη προσπάθεια των Οθωμανών για κατάληψη της Μεγαλονήσου, τελευταίου προπύργιου των Ενετών στην Ανατολική Μεσόγειο (1669). Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ειχε ξαναμπεί σε τροχιά νέας δυναμικής ορμής κάτω από παρουσία εξαιρετικών βεζύρηδων, που είχαν αντικαταστήσει τη νωθρή σουλτανική εξουσία.Τα φιλόδοξα σχέδιά τους, επανεκκίνησαν τις διαθέσεις των Οθωμανών,για να ξαναεπιχειρήσουν να διαβούν την κεντρική Πύλη της Ευρώπης κάτι, που δεν είχαν κατορθώσει το 1529 στο ζενίθ της ισχύς τους, επι ΣουλεΪμάν του Μεγαλοπρεπή. Την επιχείρηση ανέλαβε ένας νέος φέρελπις βεζύρης ο Καρά Μουσταφάς , το 1683 όπου επολιορκήθη για δεύτερη φορά η Βιέννη από τα αλλόθρησκα στίφη Η πόλη διασώθηκε από την επέμβαση του πολωνικού ιππικού υπό την ηγεσία του βασιλιά της Πολωνίας , Ιωάννη Σομπιέσκι.Οι Τούρκοι υποχώρησαν έντρομοι και διαλύθηκαν. Οι Πολωνοί εκείνη τη δύσκολη ώρα είχαν διασώσει τον ευρωπαϊκό χώρο αλλά και την τιμή και την αξιοπρέπεια της χριστιανοσύνης.Οι Βενετοί επωφελούμενοι από την αποτυχία αυτή των Τούρκων κατάφεραν να οργανώσουν μια νέα σταυροφορία με τις ευλογίες του Πάπα και με συμμάχους τους , τον Αυτοκράτορα της Γερμανίας,την Πολωνία και τους Ιππότες της Μάλτας. Τελευταία θα εισέλθει σε αυτόν το συνασπισμό και η ορθόδοξη Ρωσία, το 1688. Η σταυροφορία αυτή θα πάρει την ονομασία ΙΔ’ Σταυροφορία κατά των αλλοπίστων.

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΚΑΡΛΟΒΙΤΣ (1699) ΚΑΙ Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΑΡΟΒΙΤΣ (1716)

Οι Βενετοί, για να εκδικηθούν για την απώλεια της Κρήτης, στέλνουν στρατό και στόλο στην Πελοπόννησο,.Ο στρατηγός Μοροζίνι καταλαμβάνει το Ναύπλιο, που το καθιστά και πρωτεύουσα των Ενετών στην Πελοπόννησο. Και συνεχίζει την εκστρατευτική του πορεία προς στην Αττική. Με το που φθάνει στην Αθήνα πολιορκεί την οχυρωμένη από τους Τούρκους Ακρόπολη. Μια βόμβα από τα κανόνια των Βενετών , που είχαν στηθεί στο λόφο του Φιλοπάππου θα αποφέρει τη μεγαλύτερη καταστροφή που υπέστει το αρχαίο μνημείο του παγκόσμιου πολιτισμού στη διάρκεια του χρόνου,.Δυστυχώς οι Τούρκοι είχαν μετατρέψει τον Παρθενώνα σε αποθήκη πυρομαχικών, καταδείχνοντας για μια ακόμη φορά την πολιτισμική τους ασέβεια . Μετά την ολική κατάληψη της Αττικής από τους Βενετούς , τα στρατεύματα του Μοροζίνη επεδίωξαν την κατάληψη της Χαλκίδας ,αλλά το εγχείρημα δεν στέφθηκε με επιτυχία. Οι βενετουρκικές συγκρούσεις θα διακοπούν, ως απο μηχανής θεός, μετά το σφυρηλάτημα που θα υποστεί ο Οθωμανικός στρατός από τους Αυστριακούς στη Ζέντα και την υπογραφή της Συνθήκης του Κάρλοβιτς 1699..

Με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς η Βενετία θα ανακτήσει την Πελοπόννησο , την Λευκάδα και την Αίγινα, ενώ η Αυστρία θα αποκτήσει την Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία
Η είσοδος του ΙΗ’ αιώνα έβαλε δυναμικά τη Ρωσία στο προσκήνιο των Ευρωπαϊκών ιστορικών εξελίξεων , πράγμα που οφείλεται σε δυό ηγετικές προσωπικότητες ,που θα αναδειχθούν και αυτές είναι ο Μέγας Πέτρος (1682-1725) και η Μεγάλη Αικατερίνη (1762-1796)..

Επί Μεγάλου Πέτρου η Ρωσία γνώρισε τον πολιτισμό της Δύσης , εκσυγχρονίσθηκε και έγινε αναγνωρισμένη δύναμη. Ο Μέγας Πέτρος επεδίωξε να ανοίξει παράθυρο της χώρα του σε ζεστή θάλασσα και το πέτυχε με την κατάληψη του Αζόφ και της Ιγγρίας στον Εύξεινο Πόντο και της Λιθουανίας και Εσθονίας στη Βαλτική θάλασα.Η Ρωσία επεξέτεινε σημαντικά τα σύνορά της και μετα τις νικηφόρες μάχες, που έδωσε στην Ουκρανία με τους Μωαμεθανούς, δημιούργησε μια μεγάλη επικράτεια ευρωπαικών εδαφών.

Εν τέλει , ο Μέγας Πέτρος αναδείχθηκε για το μεγαλόπνοο έργο του στον οικονομικό, στρατιωτικό, διοικητικό , και πολιτιστικό τομέα αλλά και για το ότι θεωρήθηκε ο προστάτης και η ελπίδα των υπόδουλων στην οθωμανική Αυτοκρατορία χριστιανών, τουλάχιστον μέχρι την ανεπιτυχή αναμέτρησή του με τους αλλόδοξους ,στα Βαλκάνια το 1711,Με την εξασθένιση των μεγαλοεπίβολων σχεδίων του Μεγάλου Πέτρου για το χριστιανικό κόσμο της Βαλκανικής, οι Οθωμανοί ανεθάρρησαν και κήρυξαν εκ νέου τον πόλεμο εναντίον των Βενετών.Κατόρθωσαν να ανακαταλάβουν την Πελοπόννησο το 1715,αλλά μετά από νέα ήττα που υπέστησαν από τους Αυστριακούς στα βόρεια βαλκανικά σύνορά τους, και συγκεκριμένα στο Πετροβαρδαίνο από τον Ευγένιο της Σαβοίας, αναγκάσθηκαν να υπογράψουν ανασκωχή , τη Συνθήκη του Πασάροβιτς 1718.

Με αφορμή τα προαναφερόμενα συμβάντα, διεσώθηκε και η Κέρκυρα, που επολιορκείτο την ίδια περίοδο από τις τουρκικές δυνάμεις και οι οποίες αιφνίδια έλυσαν την πολιορκία της, κάνοντας να πιστέψουν οι ευσεβείς κάτοικοί της ότι έδιωξε τους Τούρκους ο προστάτης και πολιούχος Άγιος Σπυρίδωνας.

”Το πρωί – έλεγαν, σύμφωνα με την παράδοση-ανάμεσα στα αστροπελέκια και το χαλασμό, οι Τούρκοι πάτησαν πιά ,είχαν ανοίξει και άρχισαν να μπαίνουν από την πύλη την μεγάλη. Οι δικοί μας σκόρπισαν στην πόλη . Έξαφνα-έλεγαν-εκεί στον ψηλότερο προμαχώνα αντίκρυσαν ένα καλόγερο γίγαντα. Κρατούσε με το ένα χέρι το σπαθί , και με το άλλο ΄ενα πελώριο Σταυρό, που έφθανε έως τα σύννεφα. Και ήταν έτοιμος να ορμήσει. Και ήταν τόσο φοβερός και αγριεμένος, που οι Τούρκοι θορυβήθηκαν , τα έχασαν, γύρισαν πίσω . Έπειτα σαν τρελλοί άρχισαν να φεύγουν, να τρέχουν , να χάνωνται . Ήταν ο Άγιος Σπυρίδωνας, ο πολιούχος της πόλης μας, της Κέρκυρας..’ (απόσπασμα από το διήγημα του Ν.Πετιμεζά- Λαύρα ”Διπλό όνειρο”).

Με την υπογραφή της Συνθήκης του 1718 , η Βενετία έχασε την Πελοπόννησο, αλλά διατήρησε τα Επτάνησα και τις παράκτιες περιοχές της Δαλματίας . Η Αυστρία προσάρτησε τη Δυτ. Σερβία με το Βελιγράδι καθώς και τη Μικρή Βλαχία. Με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς άρχισαν οι εμπορικές συναλλαγές της Αυτοκρατορίας των Αμψβούργων με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πολλοί Έλληνες επωφελήθηκαν κυρίως από το χερσαίο εμπόριο προϊόντων στο Βαλκανικό χώρο και δημιουργήθηκαν σημαντικές παροικίες Ελλήνων σε μεγαλοπόλεις του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώρου..

Πάντως με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς (1718), η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχασε εύφορες περιοχές, πράγμα που συνετεινε και με τις πρόσφατες εμπόλεμες διαρκείς καταστάσεις στην οικονομική κρίση της και στα συμπτώματα παρακμής που άρχισαν έντονα να διαφαίνονται..Με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς, αρχίζει οριστικά η Τουρκία να αποχωρεί από την Ευρώπη, και θα πάψει να αποτελεί στο εξής πλέον ευρωπαϊκή απειλή Το ΙΗ αιώνα, είναι πια ολοφάνερη μια επερχόμενη κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατοριας, το ζήτημα της κληρονομιάς της αρχίζει να συνυφαίνει το πολύπλοκο και ακανθώδες Ανατολικό Ζήτημα,που η κάθε Μεγάλη ευρωπαική Δύναμη επιζητεί να επιλύσει με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τα συμφέροντά της.

1 από 4

ΙΗ’ ΑΙΩΝΑΣ. O ΡΩΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ “ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ”

Η προχωρητική παρακμή του τουρκικού κράτους συνέπεσε με την άνοδο του ρωσικού παράγοντα το ΙΗ αιώνα, ο οποίος φιλοδοξούσε να διαδεχτεί τους Τούρκους στην κληρονομιά του Βυζαντίου..

Ο ρωσικός παράγοντας θεωρούσε τους χριστιανούς υπηκόους του Σουλτάνου ως φυσικούς συμμάχους του. Γι αυτό η Πετρούπολη δεν έπαψε να παρακινεί με κάθε τρόπο τον ιερό πόθο των Ελλήνων ,για να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό.

Ενώ ο Μέγας Πέτρος είχε υποσχεθεί στους χριστιανούς της βαλκανικής μιά υποκατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με μια ηπιότερη Ρωσική ,κάτι όμως που δεν ικανοποιούσε βέβαια τους Ρωμιούς, μιας και επιζητούσαν με διακαή πόθο την ανεξαρτησία τους.Η Μεγάλη Αικατερίνη (1762-1796) δεν δίστασε να υποσχεθεί την εθνική τους απελευθέρωση. Το ”Ελληνικό Σχέδιο” της Μεγάλης Αικατερίνης ήταν βέβαια προσαρμοσμένο στην ευρύτερη μεγαλομανή και επεκτατική πολιτική της.

Η επεκτατική πολιτική της Αικατερίνης καθοδηγήθηκε από τους στρατηγούς Γριγκόρι Αλεξάντροβιτς Ποτέμκιν και Αλέξαντρ Βασιλιέβιτς Σουβόροφ. Οι Ρώσοι στα βόρεια και δυτικά κέρδισαν νέα εδάφη, ύστερα από τον πόλεμο με τη Σουηδία το 1790, ενώ κατέλαβαν το μεγαλύτερο τμήμα της Πολωνίας μετά το διαμελισμό των εδαφών της. Έτσι η Ρωσία εδραίωσε τη θέση της στα λιμάνια της Βαλτικής θάλασσας. .Στα νοτία οχύρωσε το λιμάνι του Αζόφ και την Κριμαία και μέχρι το 1792 κυριάρχησε σε ολόκληρη την βόρεια ακτή της Μαύρης θάλασσας Στα ανατολικά προχώρησε με ταχείς ρυθμούς στη Σιβηρία.

Το ”ελληνικό σχέδιο” της Μεγάλης Αικατερίνης ,μετά την επιταχυνόμενη παρακμή του Οθωμανικού κράτους, ήταν να διαδεχτεί η Ρωσία τους Τούρκους στη κληρονομιά του Βυζαντίου,έχοντας ως φυσικούς συμμάσχους στην πάλη εναντίο της τουρκικής κυριαρχίας τους χριστιανούς υποτελείς της Βαλκανικής. Επέβαλε η Μεγάλη Αικατερίνη στο βασιλικό συμβούλιο της Πετρουπόλεως να επενδύει με κάθε τρόπο στον ιερό πόθο των Ελλήνων , να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό.

Οι Έλληνες, ακόμη, που έφθαναν στην Πετρούπολη, αποκτούσαν αμέσως τη ρωσική ιθαγένεια, γίνονταν δεκτοί στο στρατό και προάγονταν σε αξιώματα.. Από την άλλη ο Κλήρος της Μόσχας αλληλογραφούσε συνεχώς με τις θλιμμένες εκκλησίες των Βαλκανίων και έστελνε στα μοναστήρια του Αγίου Όρους διάφορα δώρα , όπως άμφια , πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη, εικόνες, σταυρούς..

Μέχρι και Ρώσοι πράκτορες έσταλθηκαν στη Βαλκανική , για να ξεσηκώσουν σε επανάσταση τους σκλαβωμένους χριστιανικούς λαούς που κατοικούσαν νότια στο Δούναβη.Ειδικά για την Ελλάδα η Μεγάλη Αικατερίνη , μόλις ανέβηκε στην εξουσία, μεδόδευσε τη δράση της. Έστειλε τον ευνοούμενό της τον Γρηγόριο Ορλώφ αλλά και τον Σιατιστινό Γεώργιο Παπαζώλη, που ήταν αξιωματικός του ρωσικού στρατού, για να προετοιμάσουν την επανάσταση των Ελλήνων ενόψη του ρωσοτουρκικού πολέμου, που σχεδίαζε..Για πρώτη φορά ένας άνεμος αισιόδοξιας έπνεε στον υπόδουλο ελληνισμό . Μια ελπίδα που θα γίνει δημοτικό τραγούδι

” Ακόμα τουτ’την Άνοιξη ραγιάδες, ραγιάδες
Τούτο το καλοκαίρι,καϋμένη Ρούμελη ,
Όσο να ρθει ο Μόσκοβος, ραγιάδες ,ραγιάδες.
Να φέρη το σεφέρι, Μωρηά και Ρούμελη”

ΟΡΛΩΦΙΚΑ ΚΑ ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ (1752 – 1804)

Πράγματι στις 17 Φεβρουαρίου 1769 ο Θεόδωρος Ορλώφ αποβιβάστηκε στο Οίτυλο με λίγες εκατοντάδες Ρώσους αξιωματικούς και οπλίτες..Σχηματίστηκαν αμέσως στη Μάνη επαναστατικά σώματα που ονομάσθηκαν ”λεγεώνες της Σπάρτης” και κατέλαβαν την Καλαμάτα , την Κυπαρισσία και το Μυστρά, όπου εγκαταστάθηκε προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση . Κατόπιν η επανάσταση απλώθηκε στις βόρειες επαρχίες της Πελοποννήσου ως την Πάτρα και την Κόρινθο και κατευθύνθηκε και πέρα από τον Ισθμό στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Επίσης υψώθηκε η σημαία της Επανάστασης και στην Κρήτη, στα Σφακιά από τον Ιωάννη Βλάχο ,γνωστό Δασκαλογιάννη αλλά.χωρίς επιτυχία και με τραγική κατάληξη για τον ίδιο..Το Μάρτιο του1770 είχαν ξεσηκωθεί ολόκληρη η Πελοπόννησο εκτός της Τρίπολης , η Στερεά και κατά ένα μέρος η Θεσσαλία, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, Η Πύλη κατέπνιξε την Επανάσταση συνεπικουρούμενη και από αλβανικές ορδές που απέβησαν η νέα μάστιγα της Πελοποννήσου. Η Μάνη που ήταν το αρχικό ορμητήριο της Επανάστασης υποχρεώθηκε να γίνει υποτελής στην τουρκοαλβανική εξουσία, πλήρωνε15 χιλιάδες γρόσια ετήσιο φόρο και ανέλαβε τη διοίκησή της , εγχώριος μπέης . O άλλος αδελφός Αλέξιος Ορλώφ, παρά την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων από την Πελοπόννησο ηγήθηκε επιχειρήσεων του ρωσικού στόλου στο Αιγαίο , με κορύφαιο επίτευγμά του τη ναυμαχία του Τσεσμέ . Η κυριαρχία του ρωσικού στόλου στο Αιγαίο διήρκησε έως το1774 , που υπογράφτηκε μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας η Συνθήκη Κιουτσούκ Καιναρτζή. Η Συνθήκη αυτή υπήρξε μεγάλο κατόρθωμα της ρωσικής διπλωματίας σε βάρος της Τουρκίας, μιάς και εξασφάλιζε τα εμπορικά συμφέροντα της Ρωσίας στη Μεσόγειο και στον Εύξεινο Πόντο, Για τον ελληνισμό και τους χριστιανικούς λαούς ιδιαίτερα, η Συνθήκη επέβαλε ελεύθερη πλεύση των πλοίων τους από τη στιγμή που ύψωναν τη ρωσική σημαία . Ταυτόχρονα η Ρωσία αναδεικνυόταν προστάτιδα δύναμη των ομόδοξων της λαών…

Η εμμονή της Μεγάλης Αικατερίνης να επανεκκινήση το θέμα και να ρυθμίσει το Ανατολικό ζήτημα, με ευσεβή πόθο να καταστήσει το εγγονό της , Κωνσταντίνο, ηγεμόνα της βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έχοντας και την υποστήριξη του Ιωσήφ της Αυστρίας,την οδηγησε να κηρύξει τον πόλεμο εκ νέου εναντίον της Τουρκίας(1787) .
Βέβαια η ρωσοαυστριακή συμμαχία δεν κράτησε για πολύ ,αλλά η τσαρίνα συνέχισε τον πόλεμο..

Στα πλαίσια αυτών των ενεργειών ανέλαβε δράση ο Λάμπρος Κατσώνης που καταγόταν από τη Λειβαδιά και ήταν αξιωματικός στο ρωσικό στρατό.. Απέπλευσε από την Τεργέστη με μικρό στολίσκο που είχε εξοπλιστεί με συνεισφορές του παροικιακού ελληνισμού, προκειμένου να πυροδοτήσει επαναστατικό Αγώνα για το υπόδουλο Γένος.Κατέπλευσε στο Αιγαίο, ναυμάχησε νικηφόρα πολλές φορές με τον τουρκικό στόλο και έγινε το φόβητρο των Τούρκων στη θάλασσα. Οι Τούρκοι επεχείρησαν να εξαγοράσουν τον γενναίο Κατσώνη με δελεαστικές προτάσεις ,αλλά εκείνος τόνισε ότι τον αγώνα του τον κάνει για την ελευθερία της πατρίδα και όχι για χρήματα.

Τα κατορθώματα του Λάμπρου Κατσώνη ενθουσίασαν τον αρματολό της Ρούμελης Γεώργιο Ανδρίτσο που προθυμοποιήθηκε να επιβιβαστεί με 500 παλικάρια και να ενισχύσει τον αγώνα του επαναστατημένου στόλου.Οι Τούρκοι ζήτησαν τη συνδρομή των Αλγερινών για να αντιμετωπίσουν απο κοινού τον στόλο του Λάμπρου Κατσώνη… Οι αντίπαλοι στόλοι συναντήθηκαν μεταξύ Άνδρου και Εύβοιας και στη ναυμαχία που διεξήχθη, νίκησε ο τουρκικός στόλος .Οι απώλειες ήταν βαριές ,μιας και καταστράφηκε ο στόλος του Λάμπρου Κατσώνη , χάθηκαν πολλά παλικάρια και ο ΄ίδιος μόλις μπόρεσε να διασωθεί με δυο μισοκαταστρεμμένα πλοιάρια..Απόρροια αυτού του γεγονότος είναι η δημώδης σκωπτική ρήση ” Άν σου αρέσει , μπάρμπα Λάμπρο , ξαναπέρνα από την Άνδρο.”

Την κρίσιμη εκείνη περίοδο η Μεγάλη Αικατερίνη έκλεισε την Ειρήνη του Ιασίου 1792 και διέταξε να σταματήσουν οι εχθροπραξίες με την Τουρκία.Ο Κατσώνης, τοτε ,όμως έγραψε προκήρυξη , που κατήγγειλε την εγκατάλειψη των Ελλλήνων από τη Ρωσία και κάλεσε τους Έλληνες να στηριχτούν στις δικές τους αποκλειστικά δυνάμεις , για τον Αγώνα τους για την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ…

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τομ 26, Εκδοτικής Αθηνών Α.Ε.
Βακαλόπουλος Απ. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 Ο.Ε.Δ.Β. Αθήνα 1971
Θεοδωρίδου Χ. – Λαζάρου Α. Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή των νέων χρόνων Ο.Ε.Δ.Β.
Κολικουρδη Γεωργία. Νεώτερη Ευρωπαϊκή ιστορία Ο.Ε.Δ.Β.
Κρεμμυδάς Βασίλης. Νεότερο Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή, Εκδ. “Γνώση”
Σφυροερα Βασ. Ιστορία νεότερη και σύγχρονη Ο.Ε.Δ.Β.