Έρευνα συσχετίζει το θρησκευτικό αίσθημα με την υγεία
■ Ο Παλμός της Ανθεκτικότητας και της Ευεξίας
Με αφορμή το συνέδριο CARDIOKRETA που διοργάνωσε η Καρδιολογική Κλινική του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Ηρακλείου Κρήτης στις 29 Σεπτεμβρίου – 1 Οκτωβρίου 2023 στο Κολυμπάρι Χανίων, θα αναφερθούμε στον ρόλο της προ-κλινικής καρδιολογίας και στα καρδιαγγειακά νοσήματα στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (ΠΦΥ).
Παράλληλα θα εξετάσουμε τις επιπτώσεις του Μεταβολικού Συνδρόμου (Mets), καθώς και των ψυχο-κοινωνικών παραγόντων – και ιδιαίτερα της θρησκείας – στην ανάπτυξη καρδιαγγειακών νοσημάτων.
Μεταβολικό Σύνδρομο (Mets)
Αναφορά έγινε μεταξύ άλλων στην αυξημένη επίπτωση του Μεταβολικού Συνδρόμου (Mets) σε άτομα ηλικίας 50 ετών και άνω στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, λόγω του σύγχρονου τρόπου ζωής. Προς την κατεύθυνση αυτή αναφέρθηκαν τα ευρήματα μιας συγχρονικής μελέτης η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη το 2015 υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Χρήστου Λιονή σε ένα πληθυσμό 815 χρηστών υπηρεσιών Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, ηλικίας σαράντα ετών και άνω1. Τα κριτήρια για τη διάγνωση του METs ήταν η υψηλή γλυκόζη νηστείας, τα αυξημένα επίπεδα τριγλυκεριδίων, τα μειωμένα επίπεδα υψηλής πυκνότητας χοληστερόλης (HDL), η αυξημένη περιφέρεια μέσης, καθώς και οι τιμές υψηλής αρτηριακής πίεσης. Αξιοσημείωτο ήταν ότι οι 600 από τους συνολικά 815 συμμετέχοντες (73,6%), πληρούσαν τα κριτήρια MetS διατρέχοντας υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης καρδιαγγειακών νοσημάτων.
Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες
Επιπλέον έγινε αρκετή συζήτηση για τη σχέση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων με τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασαν αναφορές που σχετίζονται με το σύστημα του στρες και τις διαταραχές που προκαλεί στον ανθρώπινο οργανισμο2. Μια στρεσογόνος κατάσταση ενεργοποιεί ένα σύστημα βιολογικών διεργασιών το οποίο προκαλεί απελευθέρωση των λεγόμενων διαμεσολαβητών του στρες (αδρεναλίνη, νοραδρεναλίνη, κορτιζόλη, ιντερλευκινη-6). Η παρατεταμένη έκκριση τους οδηγεί σε διαταραχή της μεταβολικής δραστηριότητας επάγοντας μεταξύ άλλων την αθηροσκλήρωση και την καρδιαγγειακή νόσο.
“Salutogenesis”
Σε μια περαιτέρω ανάλυση της βιβλιογραφίας σχετικά με τους ψυχο-κοινωνικούς προσδιοριστές αναφέρθηκε η προστατευτική δράση που ασκεί η διαχείριση του στρες στην υγεία. Η δράση αυτή βασίζεται στη θεωρία της «salutogenesis» η οποία αναπτύχθηκε από τον Aaron Antonofski και προέρχεται από το λατινικό «salute», που σημαίνει υγεία και το ελληνικό «γένεσις». Η εν λόγω θεωρεία ρίχνει το βάρος στη γένεση της υγείας και όχι στη γένεση της ασθένειας.
Ο Antonofski δημιούργησε την «κλίμακα συνοχής», η διαβάθμιση της οποίας έχει σαν σημείο αναφοράς το επίπεδο πεποίθησης των ανθρώπων ότι όλα είναι διαχειρίσιμα και αντιμετωπίσιμα. Η πεποίθηση αυτή συμβάλλει στην αυξημένη ανθεκτικότητά τους απέναντι στο στρες και στη μειωμένη πιθανότητα ανάπτυξης νόσων.
Ο ρόλος της θρησκείας
Η πεποίθηση ότι όλα είναι διαχειρίσιμα και αντιμετωπίσιμα, απορρέει μεταξύ άλλων και από τα υψηλά επίπεδα θρησκευτικότητας. Η πίστη σε μία ανώτερη δύναμη και η αίσθηση ότι οι δυσκολίες αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου, βοηθούν το άτομο να αποβάλει το άγχος. Παράλληλα η ενασχόληση με θρησκευτικές πρακτικές όπως είναι η συμμετοχή στον εκκλησιασμό, εξασφαλίζει μία ισχυρή αίσθηση του ανήκειν σε μία θρησκευτική κοινότητα. Η αίσθηση του ανήκειν αναφέρεται στο αίσθημα του να είσαι συνδεδεμένος και αποδεκτός σε μια συγκεκριμένη ομάδα, κοινότητα ή κοινωνικό περιβάλλον και αποτελεί μια κρίσιμη πτυχή της κοινωνικής και συναισθηματικής ευημερίας του ατόμου. Σύμφωνα με τη θεωρία του αυτοκαθορισμού, η ιδιότητα του ανήκειν θεωρείται μια από τις βασικές ψυχολογικές ανάγκες και τα άτομα που την βιώνουν τείνουν να έχουν αυξημένη αυτοεκτίμηση, βελτιωμένη ψυχική υγεία, μειωμένο άγχος και αυξημένη συνολική ικανοποίηση από τη ζωή. Η υπόθεση της υψηλής ικανότητας διαχείρισης του στρες σε συνάρτηση με το θρησκευτικό συναίσθημα και τη σύνδεσή τους με τα καρδιαγγειακά νοσήματα διερευνήθηκε σε έναν πληθυσμό στην ενδοχώρα του νομού Ρεθύμνης, στο Σπήλι.
Η περίπτωση του Σπηλίου
Ο πληθυσμός του Σπηλίου παρακολουθείται από το 1988 και χαρακτηρίζεται από το εξής παράδοξο: παρά την ύπαρξη παραγόντων (παχυσαρκίας, καπνίσματος, αρτηριακής υπέρτασης) που θα δικαιολογούσαν την ανάπτυξη καρδιαγγειακών νοσημάτων, ο πληθυσμός αυτός παρουσίαζε διαχρονικά ιδιαιτέρως χαμηλά ποσοστά καρδιαγγειακής νοσηρότητας και θνησιμότητας. Παρατηρώντας το παράδοξο αυτό γεγονός η ομάδα του Πανεπιστήμιου Κρήτης υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Χρήστου Λιονή θέλησε να μετατοπίσει την έρευνα, από τον εντοπισμό των παραγόντων κινδύνου, στην εξερεύνηση των παραγόντων που συμβάλλουν στη διατήρηση της υγείας, λειτουργώντας προστατευτικά απέναντι στην αρτηριοσκλήρωση και τις νόσους που σχετίζονται με την καρδιά. Οι παράγοντες αυτοί περιλάμβαναν ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως η κουλτούρα, η πνευματικότητα και η θρησκευτικότητα. Χρησιμοποιώντας την «κλίμακα συνοχής» του Antonofski, σε συνδυασμό με την κλίμακα θρησκευτικότητας και πνευματικότητας και την εξέταση βιολογικών παραμέτρων (κορτιζόλη, ιντερλευκινών, χοληστερόλης, σακχάρου), απεικονιστικών δεικτών (πάχος ενδοθηλίου κοινής καρωτίδας ) και μέτρηση της αρτηριακή πίεσης, ολοκληρώθηκε η τρίτη φάση της μελέτης (SPILI III). Τα αποτελέσματα της έρευνας του Σπηλίου ανέδειξαν τη στενή σχέση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και της ελπίδας στη βοήθεια μιας πνευματικής δύναμης όχι μόνο στην καταπολέμηση του στρες αλλά και στην προφύλαξη από ασθένειες όπως είναι ο σακχαρώδης διαβήτης, η στεφανιαία νόσος και η κατάθλιψη.
Οι συμμετέχοντες με υψηλότερα επίπεδα θρησκευτικότητας παρουσίασαν χαμηλότερα επίπεδα πάχους κοινής καρωτίδας Intima-Media (IMT) και χαμηλότερα επίπεδα κορτιζόλης. Ο συγκεκριμένος δείκτης υποδεικνύει μειωμένα επίπεδα στρες μεταξύ των πιο θρησκευόμενων συμμετεχόντων, καθώς η κορτιζόλη (μια ορμόνη του στρες) συνδέεται συχνά με την αντίδραση του σώματος απέναντι σε στρεσογόνες καταστάσεις. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι συμμετέχοντες με υψηλά επίπεδα θρησκευτικής πίστης και αίσθησης συνοχής (RF SOC) ήταν λιγότερο πιθανό να εμφανίσουν κατάθλιψη. Η μείωση του στρες, έχει θετικό αντίκτυπο στη φλεγμονώδη απόκριση του οργανισμού, συμβάλλοντας τελικά στην καλύτερη συνολική υγεία.
Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά στη σύγχρονη βιβλιογραφία αναφορικά με την επίδραση του μήκους των τελομερών στην υγειά. Τα τελομερή είναι ειδικοί προστατευτικοί σχηματισμοί που βρίσκονται στις δυο άκρες των χρωματοσωμάτων και τις «σφραγίζουν» για να προστατεύσουν το DNA από τη φθορά. Η μείωση του μήκους των τελομερών σχετίζεται με τη γήρανση, τον κυτταρικό θάνατο (απόπτωση) και την ανάπτυξης όγκων (ογκογένεση). Έχει αναφερθεί ότι το χρόνιο ψυχο-κοινωνικό στρες σχετίζεται με τη βράχυνση των τελομερών. Πρόσφατα βιβλιογραφικά δεδομένα υποδεικνύουν μια θετική σχέση μεταξύ της θρησκευτικότητας και του μήκους των τελομερών. Τα άτομα που είναι πιο θρησκευόμενα πιθανότατα έχουν μακρύτερα τελομερή, γεγονός που συνδέεται με υγιέστερη γήρανση.
Συνοπτικά, η έρευνα που διεξήχθη στο Σπηλι, για δυο δεκαετίες προτείνει μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ του νου και του σώματος και ιδιαίτερα της καρδιάς, τονίζοντας την περίπλοκη σχέση μεταξύ ψυχικής και συναισθηματικής ευεξίας και σωματικής υγείας. Η πίστη στην πνευματική βοήθεια, η ελπίδα και η αισιοδοξία που τη συνοδεύει φαίνεται να έχουν προστατευτική επίδραση σε ορισμένες παραμέτρους υγείας, ιδιαίτερα σε σχέση με τον διαβήτη, τις καρδιακές παθήσεις, τα επίπεδα στρες και την καρδιαγγειακή υγεία συνολικά. Και αυτό σε έναν πληθυσμό που θεωρητικά θα διέτρεχε υψηλό κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων λόγω του τρόπου ζωής του.
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η σημασία της θρησκευτικής πίστης στις ζωές των ανθρώπων φαίνεται να συμβάλει στη διατήρηση της καλής υγείας. Οι άνθρωποι στρέφονται στην πίστη και στους τόπους λατρείας για παρηγοριά και υποστήριξη, σε μια προσπάθεια να βρουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής. Οι εκατοντάδες μικροί ναοί, διάσπαρτοι απ’ άκρη σ’ άκρη στην Κρήτη αντανακλούν τον ρόλο που διαδραματίζει η θρησκεία στις ζωές των ανθρώπων. Κάθε ναός, αποτελεί ένα φυσικό μέρος όπου μπορούν να βιώσουν την αίσθηση του υπερβατικού τη σύνδεσή τους με το Θείο, σε ένα διάλειμμα από το γήινο, το καθημερινό, το κοσμικό.
*Ο Δημήτριος Ανυφαντάκης είναι γενικός ιατρός, επιμελητής Α΄,
διευθυντής Κέντρου Υγείας Κισσάμου
1. Anastasaki M, Papadakis S, Linardakis M, Anyfantakis D, Symvoulakis EK, Lionis C; Cretan Primary Care Research Group. Burden of metabolic syndrome among primary care patients in Crete, Greece: A descriptive study. Eur J Gen Pract. 2020 Dec;26(1):166-174.
2. Ανυφαντακης Δ, Συμβουλακης Μ, Λιονης Χ. Στη δινη της οικονομικής κρισης, καρδιαγγειακος κινδυνος και θρησκευτικοτητα προκληση και μια άλλη διεξοδος για τη Γενικη Ιατρικη. Πρωτοβαθμια Φροντιδας Υγειας. 22(2): 2010.
3. Anyfantakis D, Symvoulakis EK, Panagiotakos DB, Tsetis D, Castanas E, Shea S, Venihaki M, Lionis C. Impact of religiosity/spirituality on biological and preclinical markers related to cardiovascular disease. Results from the SPILI III study. Hormones (Athens). 2013 Jul-Sep;12(3):386-96.
4. Anyfantakis D, Symvoulakis EK, Linardakis M, Shea S, Panagiotakos D, Lionis C. Effect of religiosity/spirituality and sense of coherence on depression within a rural population in Greece: the Spili III project. BMC Psychiatry. 2015 Jul 25;15:173.
5. Anyfantakis D, Symvoulakis EK, Lionis CD. Religiosity, Well-Being and ‘Slowing Down’ Ageing Damage: A Literature Review. Cureus. 2020 Aug 21;12(8):e9910.
6. Γαλανάκης, Γ.,Ε. (Μητροπολίτης Ι. Μητροπόλεως Κισάμου και Σελίνου). (2013). Ο Χριστός σημάδεψε την Κρήτη. Χανιά: Προσδοκία.
