Ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται κυρίως ως αιώνα των “Φώτων” ή η εποχή του Ορθολογισμού. Το φως της λογικής και το ανελέητο φίλτρο της κριτικής μελέτης μοιάζουν να επιβάλλονται σε κάθε επίπεδο της έρευνας. Αμφισβητούνται οι παραδοσιακοί θεσμοί του Θρόνου και της Αγίας Τράπεζας και προκρίνεται η θεματική της ελεύθερης σκέψης και ανοχής.
Tην περίοδο του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού μεγάλοι εκπρόσωποι της πολιτικής σκέψης είναι ο Αγγλος John Locke και οι Γάλλοι διαφωτιστές Montesquieu και Jean Jack Rousseau.
Φιλελευθερισμός και το δικαίωμα της Επανάστασης
Ο John Locke (1632-1704) στο έργο του «Δύο δοκίμια περί πολιτικής διακυβερνήσεως» χαρακτηριστικά αναφέρει, ότι με το σχηματισμό πολιτικών κοινωνιών οι άνθρωποι όρισαν κυβερνήσεις και έδωσαν στις κυβερνήσεις εξουσία να προστατεύουν τα δικαιώματά τους, όπως ασφάλεια, ελευθερία, ιδιοκτησία και ανεξιθρησκία. Εχει συναφθεί, δηλαδή κατά κάποιο τρόπο ανάμεσα στους αρχόμενους και άρχοντες ένα είδος συμφωνίας, ενα κοινωνικό συμβόλαιο. Σε περίπτωση που η κυβέρνηση δεν προστατεύει τα δικαιώματα των πολιτών και διαπράττει αυθαιρεσίες σε βάρος τους, τότε αυτοί έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να επαναστατήσουν και να την αντικαταστήσουν.
Η θεωρία του Λοκ, εκφράζει την άνοδο της φιλελεύθερης ιδέας και είναι η πρώτη διατύπωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αρκετά προοδευτική, έδινε ένα σαφές επιχείρημα για το δικαίωμα αντίστασης και επανάστασης των λαών εναντίον των τυραννικών κυβερνήσεων. Βρήκε εφαρμογή στην Αμερικανική Επανάσταση (1774) και στη Γαλλική Επανάσταση (1789).
Το “Πνεύμα των Νόμων” και η διάκριση των εξουσιών
Ο Montesquieu (1689-1755) θεωρείται ο επιφανέστερος Γάλλος πολιτειολόγος με το έργο του “Το Πνεύμα των Νόμων” (1734) την περίοδο του Διαφωτισμού, αποτελεί σταθμό στην εν γένει πολιτική επιστήμη. “Το Πνεύμα των Νόμων” ανακαλύπτει ότι η Ιστορία ακολουθεί μια τάξη και εμφανίζει τη δράση σταθερών νόμων. Οι θεσμοί και οι νόμοι των διαφόρων λαών δεν αποτελούν κάτι τυχαίο και αυθαίρετο, αλλά έχουν στενή εξάρτηση από τη φύση των ίδιων των λαών, από τα ήθη, τη θρησκεία τους και τις παραδόσεις τους. Καθώς επίσης και από τις κλιματολογικές συνθήκες και το γεωγραφικό χώρο όπου ζουν. Οπως κάθε ζωντανή ύπαρξη και οι άνθρωποι συνεπώς και οι κοινωνίες υπόκεινται σε βασικούς κανόνες που εκπορεύονται από την ίδια την αλληλοεξάρτηση των πραγμάτων. Οι κανόνες αυτοί δεν πρέπει να θεωρούνται απόλυτοι ανεξάρτητοι, δηλαδή από το χώρο και το χρόνο, αντίθετα μεταβάλλονται με την αλλαγή των καταστάσεων. Επομένως τα πολιτικά φαινόμενα (ιδέες, θεσμοί, νοοτροπία) δεν μπορούν να κατανοηθούν χωρίς την ευρεία και άμεση ερευνητική προσπάθεια, στην οποία οφείλουν να συνδράμουν και άλλες επιστήμες, όπως η ιστορία, η ψυχολογία, η ανθρωπολογία, η γεωγραφία κ.λπ., δηλαδή πρέπει να απαιτείται διεπιστημονική προσέγγιση.
Οι βασικοί τύποι πάνω στους οποίους μπορεί να οργανωθεί η διακυβέρνηση κατά το Montesquieu είναι τρεις: η δημοκρατία, η μοναρχία και ο δεσποτισμός.
Μεγαλύτερη συμπάθεια ο Γάλλος πολιτειολόγος τρέφει προς την συνταγματική μοναρχία στην οποία βλέπει συγκερασμένα τα θετικά χαρακτηριστικά τόσο του καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας όσο και του δημοκρατικού. Βασική του θέση είναι ότι ελεύθερο μπορεί να ειπωθεί μόνο εκείνο το καθεστώς στο οποίο κανείς κυβερνήτης δεν μπορεί να κάνει κατάχρηση εξουσίας. Η μοναδική εγγύηση σε μια τέτοια περίπτωση είναι η εξουσία να αναχαιτίζει την εξουσία, δηλαδή η διάκριση των εξουσιών: νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική. Οι τρεις θεμελιώδεις εξουσίες πρέπει να ανατίθενται, σε διαφορετικά χέρια, έτσι που η κάθε μία από αυτές να εμποδίζει την άλλη να υπερβεί τα όριά της. Η συγκέντρωση των εξουσιών αυτών στα ίδια χέρια είτε είναι αυτά χέρια τυράννου, είτε είναι αυτά χέρια λαού, θα κατάστρεφε την ελευθερία, γιατί θα κατάστρεφε την εξισορρόπηση των εξουσιών που αποτελεί την μοναδική περιφρούρηση ή συνταγματική εγγύηση στην οποία εδράζεται η πραγματική ελευθερία. Μια κυριαρχία αόριστη και απεριόριστη είναι πάντα τυραννική. Η σκέψη του Montesquieu είναι στραμμένη προς κοινωνιολογικές αντιλήψεις και μεθόδους. Κατά το πρότυπο του ορθολογισμού ο Montesquieu δέχεται ότι το κράτος και η κοινωνία διέπονται όχι μόνο από το θετικό δίκαιο αλλά και από υπερθετικούς νόμους που απορρέουν από τη φύση του ανθρώπου. Χαρακτηριστικά γράφει: «Πολλά πράγματα κυβερνούν τους ανθρώπους: το κλίμα, η θρησκεία, τα πολιτικά αξιώματα, τα παραδείγματα του παρελθόντος, τα ήθη, οι τρόποι συμπεριφοράς, από τα οποία προκύπτει η διαμόρφωση ενός ορισμένου γενικού Πνεύματος. Στην πολιτική σκέψη του Montesquieu διαφαίνεται η υποχώρηση των αρχών του φυσικού δικαίου και η πολιτική ζωή ανάγεται σε σχέσεις εξισορροπήσεως πραγματικά ή δύναμη αντιμαχομένων εξουσιών.
Εισαγωγή στον πολιτικό ρομαντισμό
Jean Jacke Rousseau (1712-1778). Η πολιτική φιλοσοφία του Rousseau εκφράζεται στο έργο του «το Κοινωνικό Συμβόλαιο».
Η κοινωνία υποστηρίζει ο Rousseau δεν είναι η απλή νόμιμη εγγύηση των αντιτιθεμένων ιδιωτικών συμφερόντων, αλλά είναι ένα ενιαίο και ομοιογενές σώμα που προέρχεται από τη συγχώνευση των ατομικών συμφερόντων των οποίων η έκφραση, η Γενική Θέληση, είναι κάτι περισσότερο από την αριθμητική άθροιση των θελήσεων των ατομικών βουλήσεων. Χαρακτηριστικά γράφει: «Καθένας μας βάζει από κοινού του τον εαυτόν του κι όλη του τη δύναμη κάτω από την υπέρτατη διεύθυνση της Γενικής Θέλησης και δεχόμαστε κάθε μέλος σαν αναπόσπαστο τμήμα του συνόλου».
Ο λαός συνεπώς είναι ο μόνος και αληθινός κυρίαρχος και δεν μπορεί να παραχωρήσει την κυριαρχία του στην κυβέρνηση ή στον ηγεμόνα ούτε να τη μοιραστεί μ’ αυτούς. Οι βουλευτές δεν είναι οι αντιπρόσωποι του λαού, είναι οι επίτροποί του και ο λαός μπορεί να τους ανακαλέσει και να τους απολύσει κάθε στιγμή.
Η αληθινή ελευθερία κατά τον Rousseau δεν είναι η φιλελεύθερη αντίληψη για την ελευθερία ή η ελευθερία του ατόμου από την κοινωνία, αλλά είναι η ελευθερία της ίδιας της κοινωνίας. Το πολιτικό ιδεολόγημα του Rousseau είναι έργο πολιτικής φιλοσοφίας που απομακρύνεται από τους ρεαλιστικούς κανόνες της εφηρμοσμένης πολιτικής επιστήμης. Ο Rousseau δεν διαχωρίζει δογματικά πολιτική και ηθική αλλά επιδιώκει να τις εναρμονίσει μέσω μιας πραγματικής δημοκρατίας που μπορεί να επιτευχθεί στα πλαίσια της μικρής πολιτικής κοινότητας που λειτουργεί η άμεση δημοκρατία.
Οι φυσιοκρατικές αναλήψεις από τη μία και οι κοινωνιολογικές θεωρήσεις από την άλλη, με κυρίους εκπροσώπους των πρώτων, τον Adam Smith, Turgot, Nemur και των δεύτερων, τον Saint Simon, Komte, Marx, θα θεωρήσουν εφεξής την έννοια της πολιτικής εξουσίας άλλοτε σαν παρακολούθημα της ιδέας της ατομικής και κοινωνικής προόδου.
Το παγκόσμιο πνεύμα που οραματίζεται ο μεγάλος φιλόσοφος Hegel, απολήγει δογματικά στην πρωσσική μοναρχία. Θα χρειαστεί η ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου από τα μέσα του 19ου αιώνα, ο πολλαπλασιασμός των ταξιδιών, η ανάπτυξη των αποικιών για να γίνει η κοσμοπολιτική ιδέα του 18ου αιώνα σταθερή πραγματικότητα.
Με την έλευση της Βιομηχανικής προόδου και Επανάστασης και με την καθιέρωση της κοινωνιολογικής μελέτης και έρευνας θα μπορέσουμε να δούμε σε βάθος την κριτική ανάλυση των κοινωνικών θεσμών και σχέσεων και όπου ο μαρξικός λόγος και οι μαρξιστικές αναλύσεις στη συνέχεια θα παίξουν καθοριστικό ρόλο για την ερμηνεία νέων δομών που κινείται το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης.
