ΜΕΡΟΣ Α’
Παιδεύω θα πει διδάσκω και παιδεία είναι η απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων, αξιών και απόψεων μέσω της διδασκαλίας, της αφήγησης ιστοριών, της συζήτησης και της έρευνας.
Kάποιοι με τη λέξη αυτή εννοούν κυρίως τη διαμόρφωση χαρακτήρων, άλλοι την απόκτηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων, άλλοι την τεχνολογική γνώση και άλλοι τη γνώση των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Πιστεύω ότι παιδεία είναι όλα τα ανωτέρω. Μου είναι δύσκολο να βάλω την παιδεία σε κουτιά γιατί είναι σαν να βάζω κουτιά στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Για παράδειγμα, μου είναι δύσκολο να θεωρήσω ότι η ποίηση γίνεται μόνο με λέξεις. Ένα βαθύ και κομψό μαθηματικό θεώρημα έχει τουλάχιστον τόση ποίηση όση η Οδύσσεια και ένα ηλεκτρονικό εξάρτημα στο μέγεθος ευρώ, που έχει πάνω του δισεκατομμύρια τρανζίστορς και μας δίνει τη δυνατότητα επικοινωνίας με οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη με την ταχύτητα του φωτός, έχει πάνω του τουλάχιστον τόση δημιουργικότητα και μεγαλοφυΐα όση ο Παρθενώνας ή η Καπέλα Σιστίνα.
Στις προϊστορικές εποχές οι ενήλικες μετέφεραν γνώσεις στους νέους απαραίτητες για την επιβίωσή τους μέσω του προφορικού λόγου και της μίμησης. Γρήγορα όμως η μίμηση δεν ήταν πλέον επαρκής και οι άνθρωποι άρχισαν να αναπτύσσουν εκπαιδευτικά συστήματα. Τα πρώτα συστηματικά σχολεία λειτούργησαν στην Αίγυπτο γύρω στο 2000 π.Χ. Αργότερα στην Αρχαία Αθήνα δημιουργήθηκε η Ακαδημία του Πλάτωνα και λίγο μετά ακολούθησε η Αλεξάνδρεια ως κέντρο παιδείας. Στην Κίνα τον 5ο π.Χ. αιώνα εμφανίστηκε ο μέγας ηθικός φιλόσοφος και δάσκαλος Κομφούκιος, αντίστοιχος του Σωκράτη στην Ελλάδα.
Η Ρώμη ακολούθησε ως κέντρο παιδείας και αργότερα η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε τα καθεδρικά σχολεία και τα μεσαιωνικά πανεπιστήμια. Την ίδια εποχή η ισλαμική τέχνη άνθισε και η ισλαμική επιστήμη έκανε σημαντικά βήματα, κυρίως στα μαθηματικά. Με την Αναγέννηση η εκπαίδευση και η επιστήμη βαθμιαία απαλλάχτηκαν από δογματισμούς και προκαταλήψεις και άρχισαν να αποκαλύπτουν τα μυστήρια του σύμπαντος. Η κίνηση των πλανητών, τα θερμικά φαινόμενα, και ο ηλεκτρομαγνητισμός, μεταξύ άλλων, εξηγήθηκαν με εκπληκτικό τρόπο μέσα από ελάχιστες γραμμές μαθηματικών συμβόλων στη θέση πνευμάτων και θεών που οργίζονταν και έστελναν κεραυνούς και καταιγίδες. Ταυτόχρονα ένας μεγαλοφυής καλόγηρος, ο Μέντελ και ένας μάλλον αυτιστικός Άγγλος ο Δαρβίνος, αποκάλυψαν έναν ακόμη πιο θαυμαστό κόσμο, αυτόν της βιολογίας. Το φως που κυρίως οι Αρχαίοι Έλληνες άναψαν έγινε εκτυφλωτικό. Η ανθρωπότητα δεν νοείτο πλέον χωρίς παιδεία.
Ένα ερώτημα που συχνά τίθεται είναι τι είδους παιδεία χρειαζόμαστε σήμερα. Η ανθρωπότητα και η ανθρώπινη κοινωνία δεν προέκυψαν μετά από σχεδιασμό κάποιων σοφών αλλά μέσα από μια εξελικτική διαδικασία, βιολογική και κοινωνική σε χιλιάδες χρόνια. Ο άνθρωπος ξεκίνησε την πορεία του ως κυνηγός – συλλέκτης. Γρήγορα αντελήφθη ότι δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς τη βοήθεια άλλων ανθρώπων για να βρει τροφή και για να προστατευτεί από τα εχθρικά ζώα και τα στοιχεία της φύσης. Η επιβίωση τον έκανε κοινωνικό ον. Όσοι δεν συμμετείχαν στην κοινωνική συμβίωση, δεν επιβίωναν μέχρι την αναπαραγωγή και εξαφανίζονταν. Έτσι η φυσική επιλογή επέφερε την προσαρμογή της κοινωνικότητας. Οι άνθρωποι δημιούργησαν οικογένειες, φυλές, χωριά και αργότερα πόλεις, έθνη και κράτη.
Όταν κανείς συμμετέχει σε μια κοινωνία, αυτόματα αποδέχεται περιορισμούς στην ελευθερία του. Η κοινωνική οργάνωση έχει το κόστος της αλλά το όφελος που είναι η επιβίωση και η αναπαραγωγή των γονιδίων στις επόμενες γενιές είναι πολύ σημαντικότερο. Η συμμετοχή στην ομάδα συνεπάγεται θυσία του ατομικού καλού υπέρ του κοινωνικού καλού ή θυσία του ατομισμού υπέρ του αλτρουισμού. Ο ατομικός ανταγωνισμός αυξάνει την προσαρμοστικότητά μας ως προς τη διαιώνιση των γονιδίων μας, ενώ ο αλτρουισμός αυξάνει την προσαρμοστικότητα της κοινωνίας μας ως προς την ιστορική της επιβίωση. Σε κάθε κοινωνία έχουμε την ίδια πάλη του καλού με το κακό, του αλτρουισμού με τον ατομισμό, της ατομικής επιλογής με την κοινωνική επιλογή. Αυτά τα πράγματα έχουν τελευταία ερμηνευθεί μαθηματικά και νευρολογικά. Όλοι μας έχουμε στον εγκέφαλό μας νευρικά δίκτυα πους μας δίνουν ευχαρίστηση όταν είμαστε αλτρουιστές. Αυτά τα νευρικά δίκτυα σχηματίστηκαν στα πρώτα χρόνια της ανθρωπότητας. Είναι σαν να λέμε ότι η κοινωνία πάντα θα έχει ένα μείγμα αμαρτίας και καλού, καθώς λέει ο θεμελιωτής της βιογεωγραφίας και κοινωνικής βιολογίας, Edward Wilson.
Θέλω να πω ότι όποιος προσπαθήσει να μεταβάλει άρδην αυτή τη μεγαλοφυή τάξη που προέκυψε μέσα από εκατομμύρια χρόνια δοκιμής και πλάνης, είναι βέβαιο ότι κάτι θα χαλάσει. Γι’ αυτό αισθάνομαι πολύ άβολα μπροστά σε προτάσεις που θέλουν να ανατρέψουν την κοινωνία ή τη συμπεριφορά των ανθρώπων για να επιβάλουν μια άλλη τάξη πραγμάτων που ποτέ δεν περιγράφεται με εμπειρική ακρίβεια παρά μόνο με ασαφείς γενικεύσεις. Επομένως στο ερώτημα τι στόχους πρέπει να έχει η παιδεία για να διαμορφώσει τους αντίστοιχους πολίτες θα απαντήσω με μια πολύ ήπια πρόταση. Πιστεύω σε αυτό που ονόμασε ο John Locke «επιδίωξη της ευτυχίας» και στην επιδίωξη της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της ασφάλειας, όπως περίπου είπε ο Τόμας Τζέφερσον. Συμπερασματικά προτείνω μια παιδεία που βοηθάει τους ανθρώπους να ζήσουν με ειρήνη με το περιβάλλον, ανθρώπινο, βιολογικό, φυσικό χωρίς επαναστάσεις και πεφωτισμένες ακρότητες οιασδήποτε φύσης.
Στην Ελλάδα, εξ όσων θυμάμαι, πάντα οι υπουργοί παιδείας ήθελαν να αφήσουν το στίγμα τους στην Ιστορία κάνοντας ριζικές νομοθετικές αλλαγές. Μπορώ να ανακαλέσω τουλάχιστον πέντε τέτοιες αλλαγές την τελευταία εικοσαετία. Όταν μια χώρα αλλάζει στρατηγική τόσο συχνά σε ζητήματα μακράς πνοής, κάτι δεν πάει καλά με τους υπουργούς. Προσωπικά πιστεύω σε κάποιες βασικές αρχές και ποτέ στις επαναστάσεις και κυρίως στους επαναστάτες.
Πρώτον πιστεύω ότι η παιδεία πρέπει να έχει δημόσιο χαρακτήρα για να είναι προσβάσιμη από όλους, αλλά να υπάρχουν και τα ιδιωτικά ιδρύματα για όσους τα προτιμούν και για λόγους ανταγωνισμού. Η δημόσια παιδεία, καλά στελεχωμένη και χρηματοδοτημένη, επιτελεί το σημαντικότερο κοινωνικό έργο μιας χώρας. Βεβαίως, αν υποβαθμιστεί λόγω αδιαφορίας ή σχεδιασμένης εγκατάλειψης, αμέσως παίρνουν το βήμα οι πάντα έτοιμες Κασσάνδρες της ιδιωτικοποίησης πάντων.
Δεύτερον, η παιδεία πρέπει να είναι ουσιαστική και σφαιρική. Στην εποχή μου η δευτεροβάθμια εκπαίδευση μας προετοίμαζε για τις εισαγωγικές εξετάσεις στα πανεπιστήμια, αλλά μας έδινε και βάσεις σε σημαντικά αντικείμενα πέρα από τις εξετάσεις. Θεωρώ για παράδειγμα τον εαυτό μου τυχερό που επί εξαετία διδάχτηκα Αρχαία Ελληνικά αν και θα πήγαινα στο Πολυτεχνείο.
Τρίτον, η παιδεία, αν και επιτελεί τη σημαντική αποστολή της επαγγελματικής αποκατάστασης, πρέπει να έχει ευρύτερους στόχους. Θεωρώ την έρευνα και τη μετάδοση της γνώσης αυτοσκοπός και γνωρίζω ότι διέπραξα θανάσιμο αμάρτημα σύμφωνα με πολλούς λεγόμενους τεχνοκράτες.
*Ο Γιάννης Φίλης είναι πρώην Πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης
