ΜΕΡΟΣ B’
Η έρευνα του κόσμου είναι βιολογική ανάγκη. Εξ αρχής οι άνθρωποι ερευνούσαν το περιβάλλον τους με την πιο στοιχειώδη έννοια για να το κατανοήσουν και να το κάνουν οικείο. Ένας οικείος κόσμος είναι και ασφαλέστερος και βελτιώνει τις εξελικτικές δυνατότητες διαιώνισης.
Oι όψεις του κόσμου που μπορεί κανείς να ερευνήσει είναι απεριόριστες, από το άμεσο φυσικό και βιολογικό περιβάλλον μέχρι το σύμπαν. Καθώς απαντώνται τα ερωτήματα, καινούργια ξεπηδούν και νέοι, άγνωστοι ως τώρα, δρόμοι εφαρμογής και περαιτέρω έρευνας ανοίγουν. Ποτέ κανένας δεν μπορεί να προβλέψει τους δρόμους της γνώσης. Εκείνοι που πιστεύουν στη στενά τεχνολογική έρευνα για παράδειγμα, σχεδόν πάντα βασίζονται σε ιδέες που προηγούμενοι ερευνητές διατύπωσαν από καθαρό πάθος για τη γνώση. Θα αναφέρω μόνο το γνωστό σύστημα πλοήγησης GPS που πολλοί χρησιμοποιούν σήμερα ακόμη και στα κινητά τηλέφωνα, το οποίο ξεκίνησε στη δεκαετία του 60 στις ΗΠΑ για στρατιωτικούς σκοπούς και το οποίο βασίζεται, μεταξύ άλλων, στην ειδική και στη γενική θεωρία της σχετικότητας για να δώσει ορθές εκτιμήσεις του χρόνου και της θέσης. Δεν είμαι βέβαιος αν κάποιος τεχνοκράτης θα χρηματοδοτούσε ποτέ τον Αϊνστάιν για να επινοήσει τη σχετικότητα, όπως δεν είμαι βέβαιος αν θα χρηματοδοτούσε σήμερα την έρευνα του Θαλή, του Ευδόξου, του Ευκλείδη ή του Αρχιμήδη. Δεν συζητώ καθόλου για θεωρητικούς του τύπου Πλάτωνα ή Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης και ο Αϊνστάιν σήμερα σε κάποιο πανεπιστήμιο μάλλον θα συμπλήρωναν γραφειοκρατικά ερωτηματολόγια αξιολόγησης και θα έγραφαν προτάσεις για ανάξια λόγου τεχνολογικά προβλήματα, με την ελπίδα να πάρουν μονιμότητα σε κάποιο τμήμα, αντί να παράγουν μεγαλειώδη γνώση.
Όμως σε πρακτικό επίπεδο είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς τομείς της γνώσης που ξεκίνησαν από καθαρή περιέργεια και καθαρό πάθος για γνώση και που κάποια στιγμή δεν βρήκαν εφαρμογή στην πιο πεζή πραγματικότητα. Αντίστροφα, η πεζή πραγματικότητα δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί χωρίς τη θεμελιώδη γνώση που αποκτήθηκε για χάρη της γνώσης και μόνο. Όλα τα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας, από την τηλεόραση ως το κινητό τηλέφωνο, έγιναν πραγματικότητα, μεταξύ άλλων, χάρη στην μαθηματική ανάλυση του Γάλλου Fourier, και στην κβαντομηχανική που αναπτύχθηκε τον 20ο αιώνα από καθαρή περιέργεια κάποιων μεγάλων φυσικών για τη δομή της ύλης.
Με αυτές τις βασικές αρχές θα έλεγα ότι η παιδεία στη χώρα μας δεν χρειάζεται επαναστατικές επεμβάσεις αλλά διορθώσεις. Κάποια πράγματα διορθώνονται άμεσα όπως για παράδειγμα η χρηματοδότηση. Βεβαίως η οικονομική κρίση είναι πραγματικότητα, αλλά δυο τομείς που θα πρέπει να επηρεασθούν ελάχιστα είναι η παιδεία και η υγεία. Γνωρίζουμε όμως όλοι ότι η πραγματικότητα είναι αντίθετη, παρά τις συνήθεις διακηρύξεις περί της πιο σημαντικής επένδυσης της χώρας. Κάποια άλλα πράγματα, όπως πώς θα βελτιωθεί η εκπαίδευση από τη στοιχειώδη ως την ανώτατη βαθμίδα, χρειάζονται περίσκεψη και προσπάθεια, δοκιμή και πλάνη και μετά διόρθωση. Τίποτα όμως δεν γίνεται βιαστικά και δογματικά με την πεποίθηση του αλάθητου.
Υπάρχει μια ακόμη διάσταση της παιδείας εκείνη της σφαιρικής μόρφωσης. Πρώτα ας δούμε ένα σχετικό ζήτημα, που έχει να κάνει με την εξαπάτηση και την αυταπάτη που συναντώνται ευρύτατα στη φύση και συμβάλλουν κεντρικά στην επιβίωση. Πολλοί ιοί και πολλά βακτήρια εξαπατούν τους ξενιστές τους μιμούμενα τη βιοχημική συμπεριφορά των ξενιστών και έτσι δεν εκλαμβάνονται ως ξένα σώματα και δεν απορρίπτονται. Ψάρια μοιάζουν εξωτερικά με φύκια και τα ανύποπτα θύματά τους τα πλησιάζουν και αμέσως γίνονται τροφή. Έντομα μιμούνται τα κλαδιά δέντρων για να ξεγελούν τους εχθρούς τους. Έχουν συμπιέσει τα όργανά τους σε μεγάλο βαθμό σε ένα σώμα που μοιάζει με λεπτό κλαδί και έχουν απορρίψει ακόμη και τη συνήθη συμμετρία σχήματος και οργάνων. Οι θηρευτές προσπαθούν να γίνουν αόρατοι από τα θηράματα και αντιστρόφως. Το παίγνιο της επιβίωσης στη φύση είναι εν πολλοίς παίγνιο εξαπάτησης.
Στους ανθρώπους υπάρχει ένα ανώτερο επίπεδο εξαπάτησης, εκείνο της αυταπάτης. Όλοι μας αυταπατόμαστε σε μικρό ή μεγάλο βαθμό. Όλοι μας νομίζουμε ότι κάνουμε σπουδαία πράγματα, ότι είμαστε καλοί οδηγοί, καλοί δάσκαλοι, καλοί επαγγελματίες, σπουδαίοι επιστήμονες, έξυπνοι και ό,τι άλλο μπορεί κανείς να φανταστεί. Σε μια έρευνα μεταξύ πανεπιστημιακών καθηγητών, το 94% των ερωτηθέντων απάντησε ότι πιστεύει ότι ανήκει στο καλύτερο 50% των καθηγητών και μόνο το 6% ανήκε στο χαμηλότερο 50%. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μαθηματικός για να διαπιστώσει την προφανή ασυμβατότητα των πιθανοτήτων. Οι ασθενείς που παίρνουν ψεύτικα φάρμακα placebo, θεραπεύονται καλύτερα όταν το χάπι είναι μεγαλύτερο, ακριβότερο, έχει υποτίθεται περισσότερες παρενέργειες, και χορηγείται από γιατρούς με λευκή ενδυμασία και στηθοσκόπιο στους ώμους. Η Ιστορία είναι ίσως η μεγαλύτερη δραστηριότητα αυταπάτης. Οι περισσότεροι ιστορικοί, εξαιρουμένων εκείνων που θέλουν να κάνουν τη δουλειά τους όσο πιο αντικειμενικά γίνεται, παρουσιάζουν το έθνος τους ανώτερο, γενναιότερο και αδικημένο σε σχέση με τους γείτονες. Διαβάστε την επίσημη Ιστορία της Τουρκίας, της Αλβανίας, και της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας ως ένα μικρό δείγμα. Δεν θα μιλήσω για την Ελλάδα.
Οι άνθρωποι που είναι πιο ευάλωτοι στην αυταπάτη είναι οι ηγέτες. Όταν κατέχουν την εξουσία νομίζουν ότι είναι μεγαλοφυείς και αντιμετωπίζουν τους άλλους με αλαζονεία και περιφρόνηση. Έχουν συνήθως δυσκολία να κατανοήσουν τα προβλήματα των αδυνάτων, τα οποία συχνά τα αποδίδουν στην ανεπάρκειά τους. Ταυτόχρονα νομίζουν ότι οι πολίτες δεν αξίζουν να τους έχουν επί κεφαλής, αλλά οι ηγέτες θυσιάζονται για το καλό της πατρίδας. Ο Τσώρτσιλ, όποτε ήταν πρωθυπουργός ήταν είρωνας, αυταρχικός, απότομος και αλαζονικός, ενώ όταν έχανε την εξουσία μετατρεπόταν σε ταπεινόφρονα και συμπαθητικό άνθρωπο. Άκουσα πρόσφατα Έλληνα ηγέτη να λέει σε συνέντευξη ότι αισθάνεται καλά με τον εαυτό του γιατί είναι καλός άνθρωπος και αυτό με ανησύχησε έντονα.
Η αυταπάτη μπορεί να κάνει τον κόσμο ανεκτό για τους περισσότερους από μας, αλλά στον σύγχρονο και περίπλοκο κόσμο μας μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Όμως η αυταπάτη συναντάται και στην επιστήμη και στην παιδεία. Η φυσική, η χημεία και η βιολογία έχουν σταθερά θεμέλια και επιβεβαιώνονται από το πείραμα και τη φύση. Αντίθετα οι κοινωνικές επιστήμες μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να στρέφονται προς την πραγματική τους βάση, τη βιολογία. Έως πρόσφατα, σε μεγάλο βαθμό, ήταν συνονθυλεύματα αυθαίρετων θεωριών κάποιων διανοητών χωρίς πειραματική επιβεβαίωση, ενίοτε με επικίνδυνες συνέπειες. Μόνο τελευταία η μαύρη μαγεία των οικονομικών έχει αρχίσει να γίνεται νευροοικονομική, να στηρίζεται δηλαδή σε πειραματικά δεδομένα και νευρολογικές διαπιστώσεις σχετικά με τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Παρόμοια, η ψυχολογία απομακρύνεται από πολλές αυθαίρετες θεωρίες και στρέφεται στο πείραμα και τη νευρολογία. Το ίδιο και η κοινωνική ψυχολογία. Στρέφονται δηλαδή στις ρίζες τους, τη βιολογία. Θα αναφέρω εδώ ενδεικτικά ότι ο Φρόιντ αρνείτο πεισματικά ότι οι θεωρίες του χρειάζονταν ανεξάρτητη πειραματική επιβεβαίωση.
Καθώς οι κοινωνικές επιστήμες αρχίζουν να συνδέονται με τη βιολογία, αποκτούν πλέον σταθερές βάσεις. Ουσιαστικά έχει αρχίσει να γίνεται συνείδηση η ενότητα της γνώσης. Ότι όλα συνδέονται με όλα σε κάποιο βαθμό. Και αυτό με φέρνει στο τελικό σημείο αυτής της μικρής διαδρομής. Πιστεύω ακράδαντα ότι η παιδεία πρέπει να στοχεύει σ’ αυτή την ενότητα. Δεν μπορώ να φανταστώ ολοκληρωμένο φιλόλογο, φιλόσοφο, οικονομολόγο, κοινωνιολόγο, ή ψυχολόγο που δεν γνωρίζει τα βασικά για τους νόμους της φύσης. Αντίστροφα δεν μπορώ να φανταστώ μαθηματικό, φυσικό, χημικό, και βιολόγο που δεν γνωρίζει βασική Ιστορία, δεν γράφει σωστά μια γλώσσα, και δεν έχει διαβάσει λογοτεχνία. Οι υπολογιστές, η θεωρία πιθανοτήτων, και η στατιστική είναι θαυμαστά εργαλεία αλλά δεν αρκούν. Η γραμματική, η Ιστορία, και η λογοτεχνία είναι σπουδαία αντικείμενα αλλά δεν αρκούν. Εννοώ δεν αρκούν για να ιδούμε τον κόσμο πιο ολοκληρωμένα και να συνδυάσουμε τα πράγματα με ισορροπημένο τρόπο.
Έχω κουραστεί ν’ ακούω στα κεντρικά δελτία ειδήσεων ή στη Βουλή κακοποιημένα Ελληνικά. Δεν συζητώ καθόλου για κακοποιημένα Αγγλικά. Με καταλαμβάνει αλλεργικό σοκ όταν διαβάζω φιλολογικά ή φιλοσοφικά κείμενα και δεν καταλαβαίνω τίποτα. Πάντα απορούσα πώς κάποιοι διανοητές μπορούν να μιλούν επί ώρες και να μη λένε τίποτα, όπως κάνουν και οι περισσότεροι πολιτικοί. Οι άνθρωποι πρέπει να εκπαιδεύονται από μικρή ηλικία να μιλούν απλά και κατανοητά και να μην κρύβονται πίσω από λεκτικές ανοησίες. Και πάντα αισθάνομαι άβολα όταν ακούω αυθαίρετες ερμηνείες σε φαινόμενα συμπεριφοράς που έχουν ήδη ερμηνευθεί κομψά και επιστημονικά με την παρατήρηση και την επιστήμη. Η γνώση είναι μία και βγαίνει από το ίδιο όργανο, τον εγκέφαλο, είτε είναι ένας νόμος της φύσης, μια οικονομική θεωρία, ή μια ψυχολογική διαπίστωση. Και η παιδεία είναι πλήρης όταν αντιμετωπίζει τη γνώση ως μία και ενιαία. Η γνώση επί πλέον αμφισβητεί την αυθεντία. Ο τελικός κριτής της ορθότητας μιας επιστημονικής άποψης δεν είναι το όνομα, τα βραβεία, και η φήμη του επιστήμονα, αλλά η ίδια η φύση που μιλάει πάντα πειραματικά. Αν εκείνη μιλάει διαφορετικά, δεν χρειάζονται άλλα πειστήρια. Η φύση έχει πάντα δίκιο. Με άλλα λόγια η παιδεία πρέπει να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της αυταπάτης ουσιαστικά, είτε αυτό αφορά ανθρώπινη συμπεριφορά, είτε γνώση χωρίς βάση, είτε αυθαιρεσίες ηγετών.
Αυτή είναι η μικρή μου πρόταση για την παιδεία. Μια παιδεία που δεν καταλύει αλλά πληροί τα πράγματα, για να παραφράσω τον Χριστό. Που δεν γκρεμίζει αλλά αποδέχεται τις ατέλειες των ανθρώπων και της κοινωνίας γιατί έτσι είναι η φύση της ανθρωπότητας. Που με μετριοπάθεια και μετριοφροσύνη βλέπει τον κόσμο πολύπλευρα και πολυδιάστατα γιατί έτσι είναι ο κόσμος. Ίσως μ’ αυτόν τον τρόπο έχουμε ελπίδα να ζήσουμε στο παγκόσμιο σπίτι μας λίγο πιο ειρηνικά, λίγο πληρέστερα.
*Ο Γιάννης Φίλης είναι πρώην πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης
