Η προκρούστεια αποτίμηση της ανθρώπινης αξίας

Στον καιρό της πανδημίας χρειαστήκαμε κάποιους ανθρώπους περισσότερο του συνήθους: από τη μια τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό που εισέπραξαν χειροκροτήματα και γενικόλογες υποσχέσεις και από την άλλη τους υπαλλήλους των ΕΛΤΑ και των κούριερ, τους νεαρούς που μεταφέρουν έτοιμο φαγητό, τους ανώνυμους των σούπερ μάρκετ, τους οδηγούς που κάνουν μεταφορές, τους εργάτες της γης και τόσους άλλους. Ξαφνικά έγινε προφανές ότι η ζωή μας εξαρτάται από άσημους, χωρίς δυνατότητες αριστείας, ενίοτε ανασφάλιστους και συχνά κακοπληρωμένους ανθρώπους.
Στους δύσκολους καιρούς επικαλούμαστε περισσότερο την εκπαίδευση, συνήθως τεχνική, το ταλέντο και τον μόχθο που θα απαλλάξουν την κοινωνία από τα δεινά και θα οδηγήσουν τα άτομα στην κοινωνική ανέλιξη. Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτοί που δεν ανελίσσονται φέρουν οι ίδιοι την ευθύνη της μοίρας τους. Είναι ανάξιοι. Οι απλοποιήσεις σύνθετων ζητημάτων είναι πάντα εσφαλμένες.
Κατά τους Τάιμς της Νέας Υόρκης, το 15% των φοιτητών του Χάρβαρντ που γεννήθηκαν το 1991 προήλθαν από οικογένειες που ανήκαν στο 1% των πλουσιότερων των ΗΠΑ. Το ετήσιο εισόδημά τους σε σταθερές τιμές του 2015 ήταν 630.000 δολάρια και πάνω. Το 67% των φοιτητών προήλθαν από το 20% των πλουσιότερων με ετήσιο εισόδημα τουλάχιστον 110.000 δολάρια, ενώ μόνο το 4,5% προήλθε από νοικοκυριά με το πολύ 20.000 δολάρια ετησίως. Αντίστοιχοι αριθμοί ισχύουν για τα άλλα γνωστά κορυφαία πανεπιστήμια Γιέιλ, Πρίνστον και Στάνφορντ.
Πολλοί ερευνητές του εγκεφάλου έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το σημείο εκκίνησης ενός παιδιού καθορίζει εν πολλοίς την ακαδημαϊκή του επίδοση και τον βαθμό ανέλιξής του. Η Martha Farah του Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας και ο Tom Boyce του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Σαν Φρανσίσκο, βρήκαν ότι τα παιδιά οικογενειών χαμηλής κοινωνικοοικονομικής θέσης έχουν λεπτότερο προμετωπικό φλοιό στον εγκέφαλο με χαμηλότερο μεταβολισμό σε σχέση με παιδιά από υψηλή θέση. Αυτό συνεπάγεται μικρότερη ικανότητα ελέγχου των συναισθημάτων και των παρορμήσεων και μειωμένη δυνατότητα λήψης αποφάσεων και μακροχρόνιου σχεδιασμού. Επιπλέον, τα επίπεδα των γλυκοκορτικοϊδών, που είναι ορμόνες που συνδέονται με το στρες, είναι υψηλότερα και το μεσολόβιο σώμα νευρικών ινών που συνδέει τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια είναι υπανάπτυκτο. Θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει αυτά τα παιδιά με δρομείς ταχύτητας εκατό μέτρων που ξεκινούν αρκετά δευτερόλεπτα αργότερα από τους άλλους. Για να φτάσει το μέσο φτωχό ή κακοποιημένο παιδί το πλούσιο, πρέπει να καταβάλει πολλαπλάσια προσπάθεια, αν μπορεί.
Τι όνομα φέρουμε και σε ποια οικογένεια γεννηθήκαμε είναι τυχαίο γεγονός. Δοθέντων όμως αυτών, ο βαθμός επιτυχίας μας είναι, κατά μέσον όρο, προκαθορισμένος. Βεβαίως υπάρχουν εξαιρέσεις που δεν αλλάζουν τον κανόνα. Για παράδειγμα ο Γιάννης Αντετοκούμπο, αλλά αν η κοινωνία δεν θαύμαζε τα καρφώματα και τα τρίποντα, ίσως σήμερα ο Γιάννης να πάσχιζε να επιβιώσει κάτω από τις πλέον αντίξοες συνθήκες, όπως δεκάδες χιλιάδες άλλοι πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα. Δεν πρέπει ποτέ να υποτιμάμε την τύχη.
Είναι ενδιαφέρον το ότι έξι από τους εννέα εκλεγμένους πρωθυπουργούς της Ελλάδας μετά το 1974, ανά δύο φέρουν κοινά επώνυμα.
Οι καλές σπουδές είναι σημαντικές αλλά η ανθρώπινη αξία είναι εξαιρετικά περίπλοκη υπόθεση για να χαρακτηριστεί μόνο από αυτές. Οι παράνομοι μελαχρινοί Ασιάτες που ραντίζουν βιοκτόνα χωρίς προστασία ή μαζεύουν μαρούλια και λάχανα στον κάμπο των Ιρίων της Αργολίδας και σε τόσους άλλους κάμπους με βροχή ή ζέστη για 20 ευρώ την ημέρα, είναι απαραίτητοι στην ελληνική αγροτική οικονομία. Ταυτόχρονα γνωρίζουν καλά ότι είναι σχεδόν αδύνατο να βγουν από τον φαύλο κύκλο της μιζέριας. Οι άνθρωποι που κινούν την κοινωνία μέσα στην πανδημία και θα συνεχίσουν τα ταπεινό έργο τους δεν χρειάζονται φανταχτερούς πανεπιστημιακούς τίτλους αλλά λίγη αναγνώριση. Η θεοποίηση των ευνοημένων «άξιων» συνιστά ύβρη σε μια εποχή που χρειάζεται ταπεινοφροσύνη όσο ποτέ.