‘‘ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ∆ΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΩΝ’’
Κατά τη διάρκεια της έρευνας µου για τo υπό έκδοση βιβλίο µου µε τίτλο ‘‘Ιστορία της ∆ηµοσιογραφίας στην Ελλάδα 1864-1914: δηµοσιογραφικές ενώσεις και ειδησεογραφικοί οργανισµοί’’ εντόπισα µια αναφορά σε µία οµιλία του τ. προέδρου της Ένωσης Συντακτών Ηµερησίων Εφηµερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ), Σπύρου Γιαννάτου, σε εκδήλωση για τον εορτασµό των 60 χρόνων από την ίδρυση της ιστορικής Ένωσης που πραγµατοποιήθηκε στις 12 ∆εκεµβρίου του 1974 στην Αθήνα.
Ο τ. πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ αναφέρθηκε σε µία πρώτη πρωτοβουλία για τη δηµιουργία ενός «Συνδέσµου ∆ηµοσιογράφων» όπως χαρακτηριστικά τον κατονόµασε, που σύµφωνα µε τα λεγόµενα του φέρεται να δηµιουργήθηκε το 1864 µε πρόεδρο τον Μιχάλη ∆ηµητρίου Καλοποθάκη. Ο Μιχαήλ ∆. Καλοποθάκης ή Καλαποθάκης ήταν εκδότης του περιοδικού «Αστήρ της Ανατολής» το οποίο εκδόθηκε το 1858 και της παιδικής εφηµερίδας «Εφηµερίς των Παίδων» που εκδόθηκε το 1868. Ήταν, µάλλον, αδελφός του πατέρα του ∆ηµήτρη Καλαποθάκη, εκδότη της εφηµερίδας «Εµπρός». Ο Μιχαήλ Καλαποθάκης είχε επίσης ένα υιό, τον ∆ηµήτριο Καλαποθάκη, ο οποίος ήταν και αυτός δηµοσιογράφος, ανταποκριτής ξένων εφηµερίδων και διευθυντής του Γραφείου Τύπου του Υπουργείου Εξωτερικών επί κυβερνήσεων Ελευθερίου Βενιζέλου.
Είχε προηγηθεί µία έρευνα µου, η οποία δηµοσιεύθηκε το 2020 στην Β’ εµπλουτισµένη έκδοση του βιβλίο µου µε τίτλο «Πολιτική Εξουσία και ΜΜΕ στη σύγχρονη Ελλάδα (1821-1940)» και σε σχετικό µου άρθρο σε αυτήν εδώ την εφηµερίδα, Χανιώτικα Νέα, στις 2 ∆εκεµβρίου του 2020 (https://www.haniotika-nea.gr/oi-protes-prospathies-epagelmatikis-organosis-ton-dimosiografon/). Αλλά η έρευνα µου τότε δεν είχε εντοπίσει τον «Εν Αθήναις Σύλλογο των ∆ηµοσιογράφων», ούτε όµως κάποια άλλη βιβλιογραφική αναφορά υπήρχε.
Η εν λόγω ένωση ήταν άγνωστη στη βιβλιογραφία, όπως άγνωστος ήταν και ο βραχύβιος «Σύνδεσµος Συντακτών Αθηναϊκών Εφηµερίδων» που ιδρύθηκε το 1896 µε πρόεδρο τον Κωστή Παλαµά. Τότε την είχα εντοπίσει µαζί φυσικά και µε άλλα πολύτιµα τεκµήρια που θα βοηθούσαν στην καλύτερη κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης και διαµόρφωσης της ελληνικής δηµοσιογραφίας.
Η αναφορά του Σ. Γιαννάτου έπρεπε, όµως, να διασταυρωθεί και έτσι η έρευνα µου άρχισε ξανά. Αυτή τη φορά επικεντρωµένη στην αναζήτηση επιπλέον γραπτών τεκµηρίων και πηγών που να την επιβεβαιώνουν.
Η αναζήτηση µε οδήγησε σε µία διδακτορική διατριβή το 2003, η οποία υποστηρίχθηκε στο ∆ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης από την κα Βασιλική Βασιλούδη µε τίτλο «Ο Μ. ∆. Καλοποθάκης και η Εφηµερίς των Παίδων: Παράµετροι ενός παιδικού περιοδικού του 19ου αιώνα». Η ερευνήτρια είχε πράγµατι εντοπίσει την εµπλοκή του Μ. ∆. Καλοποθάκη, αλλά στο ∆ιοικητικό Συµβούλιο µίας άλλης δηµοσιογραφικής ένωσης, της «Εταιρείας ∆ηµοσιογράφων», χωρίς να δίνονται, όµως, περαιτέρω στοιχεία όπως το έτος ίδρυσης κ.α. Έτσι αναζήτησα το «Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν» των Σπ. Αντ. Βοβολίνη – Κωνστ. Αντ. Βοβολίνη, από το οποίο η συγγραφέας είχε αλιεύσει ορισµένα στοιχεία, αρκετά από τα οποία όµως ήταν λάθος.
Η «Εταιρεία ∆ηµοσιογράφων» δεν είχε, όµως, καµία σχέση µε τη δηµοσιογραφική ένωση που είχε αναφέρει ο Σπ. Γιαννάτος. Η πρώτη ήταν µία ένωση η οποία ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1895, η τρίτη κατά σειρά, της οποίας η δηµιουργία µάλλον οφείλεται στην αδράνεια της «Ένωσις Ελλήνων ∆ηµοσιογράφων» που είχε ιδρυθεί το 1889 και που έως το 2020 θεωρούνταν, στην ελληνική βιβλιογραφία, η πρώτη στην Ελλάδα.
∆εν είχε, επίσης, καµία σχέση µε την «Εν Αθήναις ∆ηµοσιογραφική Εταιρεία», ιδρυθησοµένη το 1874, το καταστατικό της οποίας υπάρχει στα αρχεία της ΕΣΗΕΑ. Αυτή ήταν µετοχική εταιρεία η οποία αποσκοπούσε στην έκδοση εφηµερίδας και δεν αποτελούσε δηµοσιογραφική επαγγελµατική ένωση.
Έτσι ξεκίνησε µία συστηµατική έρευνα σε διάφορα αρχεία και στις εφηµερίδες του 1864 προκειµένου να εντοπιστεί η πρώτη, µάλλον, δηµοσιογραφική ένωση στη χώρα µας και µία από τις πρώτες στην Ευρώπη.
Πράγµατι, µετά από αρκετούς µήνες βρέθηκε µία ανακοίνωση του εν λόγω συλλόγου δηµοσιογράφων στις εφηµερίδες της εποχής Αστήρ της Ανατολής (27-3-1864), Εθνοφύλαξ (28-3-1864) και Παλιγγενεσία (30-3-1864), η οποία αφορούσε ευχαριστήρια επιστολή του Συλλόγου προς τον φιλέλληνα άγγλο βουλευτή William Gregory µε αφορµή το επτανησιακό ζήτηµα. Είναι σηµαντικό πάντως να ειπωθεί ότι από το παραπάνω άρθρο της εφηµερίδας Παλιγγενεσία προκύπτει ότι στον εν λόγω σύλλογο είχε διαµορφωθεί µία πλειοψηφία και µειοψηφία, ενώ τα µέλη της ήταν αντιπρόσωποι από 18 αθηναϊκές εφηµερίδες από τις 21 που εκδίδονταν τότε στην Αθήνα (Αστήρ της Ανατολής 16-4-1864).
Πρέπει, βέβαια, να ειπωθεί ότι στο δεύτερο ήµισυ του 19ου αιώνα δεν υπήρχε ένας σαφής διαχωρισµός µεταξύ του εκδότη και του δηµοσιογράφου. Οι εκδότες ήταν ταυτόχρονα και δηµοσιογράφοι στο βαθµό που αυτοί ασχολούνταν µε την ύλη και αρθρογραφούσαν. Οι εφηµερίδες της περιόδου δεν ήταν οργανωµένες επιχειρήσεις και κυρίως δεν απασχολούσαν ένα µεγάλο αριθµό εργαζοµένων. Το γεγονός αυτό επιδρά στη διαδικασία επαγγελµατικής οργάνωσης των δηµοσιογράφων αλλά και στη δηµιουργία µιας συλλογικής επαγγελµατικής ταυτότητας. Εκδότες, δηµοσιογράφοι, λογοτέχνες και πολιτικοί, εφόσον εµπλέκονται στην έκδοση των εφηµερίδων, διαµορφώνουν µια εξαιρετικά ετερογενή οµάδα χωρίς σαφή επαγγελµατικά χαρακτηριστικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο αριθµός των δηµοσιογράφων έφτασε το 1861, σύµφωνα µε ορισµένα στοιχεία, τον αριθµό των 68 ενώ το 1889 σε 120 (Bickford-Smith 1993: 119).
Στις 14 Μαΐου δηµοσιεύεται η απαντητική επιστολή του Γρέγορυ (Εθνοφύλαξ 14-5-1864) προς τον πρόεδρο του «Συλλόγου των εν Αθήναις ∆ηµοσιογράφων» Μ. ∆. Καλοποθάκη.
Είχε προηγηθεί, τον Φεβρουάριο του 1864, ένα κάλεσµα για συνάντηση των εφηµεριδογράφων χωρίς να αναφέρεται ο σκοπός της συνάντησης (Παλιγγενεσία 8-2-1864). Ίσως αυτή η συνάντηση να αποτέλεσε την αφορµή της ίδρυσης της πρώτης δηµοσιογραφικής ένωσης στην Ελλάδα θέµα περαιτέρω έρευνας.
Αξίζει να σηµειωθεί ότι στις 26 Αυγούστου ξεκίνησε στην Εθνοσυνέλευση η συζήτηση περί Τύπου (Εθνοφύλαξ 25-8-1864; Εθνοφύλαξ 27-8-1864; Εθνοφύλαξ 4-9-1864) και συνεπώς η δηµιουργία του εν λόγω συλλόγου ίσως να σχετίζεται µε τις συζητήσεις και την ψήφιση του Συντάγµατος του 1864, το οποίο κατοχύρωνε την ελευθερία του Τύπου και την ελεύθερη κυκλοφορία ιδεών.
Σήµερα έχουµε πλέον τα τεκµήρια για την πρώτη ένωση δηµοσιογράφων στη χώρα µας, το όνοµα και το έτος ιδρύσεως, καθώς και τα ονόµατα ορισµένων µελών του ∆Σ. Επίσης έχουµε µία ολοκληρωµένη περιοδολόγηση της ιστορικής εξέλιξης των επαγγελµατικών ενώσεων των δηµοσιογράφων από το 1864 έως το 1914, οπότε ιδρύεται η «’Ενωσις Συντακτών».
*Ο Αντώνης Σκαµνάκης είναι καθηγητής, Τµήµα ∆ηµοσιογραφίας και ΜΜΕ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης
