Η κωμωδία “Βάτραχοι” του Αριστοφάνη παίχτηκε στα Λήναια το 405 π.Χ.
Οι κοινωνικές και πολιτικές περιστάσεις της εποχής εκείνης (το δημοκρατικό πολίτευμα είχε πληγεί τα τελευταία χρόνια κι η ηθική και πνευματική σήψη μεγάλωνε διαρκώς) ίσως επέβαλαν στον ποιητή τη δημιουργία ενός έργου που θα τόνωνε το πατριωτικό φρόνημα των Αθηναίων και θα πέρναγε το μήνυμα ότι η πολιτεία είχε ανάγκη έναν μεγάλο δάσκαλο για να την εξυγιάνει και να την ξαναφέρει στα χρόνια των μαραθωνομάχων, όταν επικρατούσε το ήθος κι οι υψηλές αξίες (ἄγε δὴ χαίρων, Αἰσχύλε, χώρει,/καὶ σῶζε πόλιν τὴν ἡμετέραν/γνώμαις ἀγαθαῖς, καὶ παίδευσον/τοὺς ἀνοήτους·/πολλοὶ δ’ εἰσὶν· [ ] και παρακάτω: [ ] τῇ τε πόλει μεγάλων ἀγαθῶν ἀγαθὰς ἐπινοίας./πάγχυ γὰρ ἐκ μεγάλων ἀχέων παυσαίμεθ’ ἂν οὕτως ἀργαλέων τ’ ἐν ὅπλοις ξυνόδων).
Η κωμωδία τούτη είναι πολιτική βέβαια κι αυτό έχει σημειωθεί απ’ τους φιλολόγους η οποίοι τονίζουν κυρίως τους πολιτικούς σκοπούς που θέτει. Παρ’ όλ’ αυτά όλο το δεύτερο μέρος του έργου δεν είν’ τίποτα άλλο από μια λογοτεχνική κριτική που κάνει ο ποιητής σε δύο ομοτέχνους του, τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη. Νομίζω ότ’ είναι κι η πρώτη εμπεριστατωμένη φιλολογική κριτική πάνω στο έργο των δύο τραγικών κι ίσως η πρώτη εκτεταμένη ανάλυση λογοτεχνικών έργων στον δυτικό πολιτισμό! Μάλιστα, ο Αριστοφάνης σ’ αυτό το δεύτερο μέρος των Βατράχων (που καταλαμβάνει σε έκταση το μισό σχεδόν ποίημα) όχι μόνο κάνει την κριτική του αλλά θέτει και τους κανόνες μιας καλής λογοτεχνικής κριτικής εκ του αντιστρόφου, όμως, δηλαδή μέσα από την παράθεση των σημείων εκείνων που χαρακτηρίζουν την κακή ή τη μη έγκυρη κριτική.
Ο Αριστοφάνης ξεκινάει με μια διαπίστωση: Η κριτική δεν μπορεί να γίνει απ’ ανθρώπους που δεν καταλαβαίνουν ([ ] σοφῶν γὰρ ἀνδρῶν ἀπορίαν εὐρισκέτην.), που δεν σκαμπάζουν από τέχνη ([ ] ληρόν τε τἄλλ’ ἡγεῖτο τοῦ γνῶναι περὶ/φύσεις ποιητῶν· [ ]). Γενικά άνθρωποι χαμηλού επιπέδου δεν μπορούν να εκφέρουν κρίση ουσιαστική κι αληθινή. Ο Αριστοφάνης δίνει και το ποιόν τέτοιων ανθρώπων: [ ] λωποδύταις [ ] βαλαντιοτόμοις [ ] πατραλοίαισι [ ] τοιχωρύχοι· και γενικότερα άνθρωποι πανούργοι.
Έπειτα, θίγει και το ζήτημα της έλλειψης νηφαλιότητας ως παράγοντα ανασχετικό για τη διατύπωση σωστής κριτικής. Και το κάνει αυτό βάζοντας ως κριτή των δύο τραγικών ποιητών τον Διόνυσο. Δηλαδή έναν θεό που τον χαραχτηρίζει το ενθουσιαστικό και παρορμητικό πνεύμα, η επιστροφή στο ζωώδες πάθος της φύσης, μακριά απ’ τους περιορισμούς και τις αποκρυσταλλώσεις που επιβάλλει ο εξορθολογισμός1· με λίγα λόγια όλες εκείνες οι ανεξέλεγκτες και σκοτεινές δυνάμεις της ανθρώπινης φύσης που δεν εγγυώνται ούτε εκφορά ισορροπημένης κρίσης αλλά κι ούτε καθαρότητα πνεύματος και νου. Άμα διαβάσει κάποιος αυτό το δεύτερο μέρος των Βατράχων θα διαπιστώσει τη δυσκολία του ίδιου του θεού ν’ αποφασίσει για το ποιος είν’ ο καλύτερος. Εξάλλου αυτή η έλλειψη ουσιαστικής κρίσης φαίνεται απ’ τη δήλωση που κάνει ο θεός προς το τέλος της κωμωδίας ότι θα επιλέξει αυτόν που του επιτάσσει η ψυχή του ([ ] αὐτὴ σφῶν κρίσις γενήσεται./αἰρήσομαι γὰρ ὅνπερ ἡ ψυχὴ θέλει) παρά μάλλον ο νους του.
Τέλος, ο Αριστοφάνης θεωρεί τον θεό ως τον πλέον ακατάλληλο όχι μόνον λόγω έλλειψης νηφαλιότητας αλλά και λόγω έλλειψης έγκυρων κριτηρίων που ως γνωστό μπορούν να εξασφαλίζουν με τη σειρά τους μια έγκυρη και σωστά ζυγιασμένη κρίση: [ ] κανταῦθα δὴ τὰ δεινὰ κινηθήσεται./καὶ γὰρ ταλάντῳ μουσικὴ σταθμησεται,/τί δέ; μειαγωγήσουσι τὴν τραγῳδίαν;/καὶ κανόνας ἐξοίσουσι καὶ πήχεις ἐπῶν,/καὶ πλαίσια ξύμπηκτα, πληνθεύουσιν γάρ;/καὶ διαμέτρους καὶ σφῆνας. [ ]. Και φυσικά ειρωνικό είναι το ύφος του Αριστοφάνη σ’ αυτήν τη στιχομυθία μεταξύ Ξανθία και οικέτη: Ο ποιητής κοροϊδεύει αυτή ακριβώς την έλλειψη σοβαρών κριτηρίων. Το αποκορύφωμα, όμως, είν’ αρκετά πιο κάτω στο κείμενο, στον ακόλουθο στίχο: ἴτε δεῦρό νυν, εἴπερ γε δεῖ καὶ τοῦτό με/ἀνδρῶν ποιητῶν τυροπωλῆσαι τέχνην!!! Πίσω από μια τέτοια καυστική σάτιρα κρύβεται το κρίσιμο θέμα της ύπαρξης σοβαρών κριτηρίων ως προϋπόθεση για μια άξια λόγου κριτική.
Η λογοτεχνική/φιλολογική κριτική είναι το ζήτημα που υπόκειται του κειμένου των Βατράχων. Ο Αριστοφάνης αποδεικνύεται εδώ εκτός από μεγάλος κωμικός ποιητής και νομοθέτης της κριτικής και θάχουν να διδαχτούν πολλά οι «κριτικοί» μας άμα αποφασίσουν να διαβάσουν και κάνα έργο σαν αυτό!
1. Είν’ ο Ευριπίδης που τον παρουσιάζει έτσι στις Βάκχες του και αυτόν τον Διόνυσο θέλω να βλέπω στη συγκεκριμένη κωμωδία του Αριστοφάνη.
