ΜΕΡΟΣ Α’
Κατανομή του Σιδήρου στον Οργανισμό
Ο ολικός σίδηρος του οργανισμού είναι 40-50mg/kg βάρους σώματος (περίπου 4gr) και κατανέμεται ως ακολούθως: 2700mg (70%) στην αιμοσφαιρίνη και ακολουθούν οι σιδηραποθήκες (υπό μορφή φερριτίνης – αιμοσιδηρίνης στα μακροφάγα κύτταρα) 800 mg, η μυοσφαιρίνη (μόριο αποθήκευσης οξυγόνου στους μυς και μυοκάρδιο) 350 mg, η τρανσφερρίνη 6 mg και ο ιστικός, ενζυμικός σίδηρος 8 mg.
Δομή και Λειτουργία της Αιμοσφαιρίνης (Ανακύκλωση του Σιδήρου)
Η αιμοσφαιρίνη είναι ένα μεγάλο σφαιροειδές σύνθετο μόριο με 4 πρωτεϊνικές αλυσίδες που ανά 2 είναι όμοιες (η αιμοσφαιρίνη Α των ενηλίκων π.χ. έχει 2α+2β αλυσίδες).
Σε κάθε πρωτεϊνική αλυσίδα, σε ειδική εγκοπή (φωλεά) βρίσκεται από ένας δακτύλιος αίμης. Αυτό σημαίνει ότι το μόριο της αιμοσφαιρίνης συγκροτείται τελικά από 4 πρωτεϊνικές αλυσίδες και 4 δακτυλίους αίμης.
Στο κέντρο κάθε δακτυλίου αίμης υπάρχει ένα άτομο σιδήρου υπεύθυνο ουσιαστικά για τη ζωογόνο λειτουργία της αιμοσφαιρίνης, που είναι η δέσμευση του οξυγόνου στους πνεύμονες, μεταφορά στην κυκλοφορία και αποδέσμευσή του στους ιστούς.
Το μόριο της αιμοσφαιρίνης κατά τη δέσμευση και αποδέσμευση του οξυγόνου εκπτύσσεται και συμπτύσσεται κατά 7 Α0. Η ενδομοριακή αυτή κίνηση προσδίδει στο μόριο της αιμοσφαιρίνης χαρακτηριστικά ενός μικρού, θαυμάσιου, μοριακού πνεύμονα, που έχει εισπνοή και εκπνοή.
Οι ερυθροβλάστες (άωρα εμπύρηνα ερυθροκύτταρα) είναι τα εργοστάσια σύνθεσης της αιμοσφαιρίνης στον μυελό των οστών και στη συνέχεια ως ώριμα ερυθρά αιμοσφαίρια (χωρίς πυρήνα πλέον) αναλαμβάνουν τη μεταφορά της στην κυκλοφορία, προκειμένου να επιτελέσει τη σπουδαία (προαναφερθείσα) λειτουργία της, που είναι ο χειρισμός του οξυγόνου. Τα ερυθρά αιμοσφαίρια επιβιώνουν για τρεις μήνες. Τα γηρασμένα ερυθρά αποσύρονται από την κυκλοφορία, μέσω μηχανισμού φαγοκυττάρωσης στα μακροφάγα.
Ο σίδηρος που απελευθερώνεται από την αποδόμηση της αιμοσφαιρίνης στα μακροφάγα, αποθηκεύεται επί τόπου, υπό μορφή φερριτίνης, έτοιμος για ανακύκλωση. Ο ενδογενής αυτός, ανακυκλούμενος σίδηρος, καλύπτει τα 20 από τα 25 mg σιδήρου (80%) που χρειάζεται συνολικά ο οργανισμός για την κάλυψη των ημερήσιων βιολογικών του αναγκών. Να σημειωθεί ότι οι σιδηραποθήκες (σύστημα μακροφάγων – μονοπύρηνων κυττάρων) έχουν τη δυνατότητα να αποδώσουν ημερησίως πολύ περισσότερο σίδηρο (μέχρι 40 mg).
Εξωγενής Σίδηρος, (σίδηρος τροφών, φαρμακευτικός σίδηρος): Απορρόφηση – Διακίνηση
Ο οργανισμός στους άνδρες και στις γυναίκες, μετά την εμμηνόπαυση, χρειάζεται επιπρόσθετα 1 mg εξωγενούς σιδήρου για τις βιολογικές του ανάγκες, ημερησίως.
Στις γυναίκες σε παραγωγική ηλικία το ποσό αυτό ανέρχεται στο 1,5 mg, που κλιμακώνεται, σε περίπτωση εγκυμοσύνης, μέχρι και στα 6 mg στο τελευταίο τρίμηνο. Ο σίδηρος αυτός εξασφαλίζεται από τα 10-20 mg σιδήρου της ημερήσιας συνήθους διατροφής.
Ο εξωγενής σίδηρος απορροφάται από το δωδεκαδάκτυλο και πρώτη μοίρα της νήστιδας (λεπτό έντερο).
Από τα εντεροκύτταρα προωθείται, μέσω ενός ειδικού μεταφορέα, της φερροπορτίνης, στην κυκλοφορία υπό τον αυστηρό έλεγχο και επίβλεψη μιας ειδικής ανασταλτικής ορμόνης της απορρόφησης, της χεπσιδίνης, που παράγεται στο ήπαρ, παρουσία αυξημένων συγκεντρώσεων σιδήρου. Στην κυκλοφορία ο σίδηρος μεταφέρεται με την τρανσφερρίνη η οποία μέσω των υποδοχέων της εισάγει τον σίδηρο απευθείας στους ερυθροβλάστες για σύνθεση αιμοσφαιρίνης ή στα μακροφάγα για αποθήκευση υπό μορφή φερριτίνης.
Τοξική Άθροιση Σιδήρου
Ενώ υπάρχουν λεπτοί μοριακοί μηχανισμοί που ρυθμίζουν και ελέγχουν την απορρόφηση σιδήρου, αντίθετα δεν υπάρχει ειδικός μηχανισμός για τη ρύθμιση της αποβολής του. Αυτό σημαίνει ότι ο σίδηρος εύκολα αθροίζεται αλλά δύσκολα αποβάλλεται. Επί σιδηροπενικής αναιμίας, είναι προφανές ότι ο απόλυτος συντονισμός αυξημένης απορρόφησης στα εντεροκύτταρα λόγω μειωμένης χεπσιδίνης, και αυξημένης χρήσης σιδήρου στον μυελό τον οστών για σύνθεση αιμοσφαιρίνης αποτρέπει κάθε πιθανότητα τοξικής άθροισης σιδήρου. Όμως σε περιπτώσεις που παθολογικά και μονομερώς αυξάνεται η απορρόφηση, χωρίς ανάλογη αύξηση της χρήσης, όπως συμβαίνει στην κληρονομική διαταραχή της αιμοχρωμάτωσης και στις σιδηροχρωστικές αναιμίες (μυελοδυσπλαστικά σύνδρομα, Μεσογειακή αναιμία, Σιδηροβλαστική αναιμία), υπάρχει μεγάλος κίνδυνος τοξικής άθροισης σιδήρου στον οργανισμό ιδιαίτερα όταν ανεξέλεγκτα χορηγείται σίδηρος υπό μορφή φαρμάκου ή μεταγγίσεων.
Η κλασσική αιμοχρωμάτωση κληρονομείται κατά τον υπολοιπόμενο σωματικό χαρακτήρα. Στις Σκανδιναβικές χώρες όπου η νόσος είναι συχνή και υπάρχουν επιδημιολογικά στοιχεία, η επίπτωση της ετερόζυγης ελαφράς μορφής είναι 1/10 (10%) και της ομόζυγης σοβαρής μορφής 1/250 (0,4%). Ο κίνδυνος τοξικής άθροισης σιδήρου είναι ακόμη μεγαλύτερος όταν γονίδιο αιμοχρωμάτωσης και σιδηροαχρηστικής αναιμίας συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο.
Ιστικός Σίδηρος
Μικρά ποσά σιδήρου που χαρακτηρίζονται ως ιστικός – μη αιματολογικός σίδηρος – αποτελούν βασικό συστατικό ενζυμικών συστημάτων (οξειδάσες, κυτοχρώματα, φλαβοπρωτεΐνες) και συμβάλλουν ουσιαστικά στη σύνθεση DNA, στην παραγωγή ενέργειας αλλά και στην ανάπτυξη και πολλαπλασιασμό των κυττάρων. Η μείωση του ιστικού σιδήρου φαίνεται ότι ευθύνεται ή τουλάχιστον συμβάλλει σημαντικά στα ποικίλα συμπτώματα και εκδηλώσεις της σιδηροπενίας – σιδηροπενικής αναιμίας.
Οι έννοιες: Σιδηροπενία – Σιδηροπενική Αναιμία – Λειτουργική Σιδηροπενία
Ως σιδηροπενία ορίζεται η μείωση του συνολικού σιδήρου του οργανισμού (αιματολογικού και μη) χωρίς υποχρεωτικά την ύπαρξη εμφανούς αναιμίας.
Η σιδηροπενική αναιμία αποτελεί ακραία έκφραση σιδηροπενίας. Αυτό σημαίνει ότι ο άρρωστος μπορεί να έχει συμπτώματα έλλειψης σιδήρου (βλέπε παρακάτω) πολύ πριν την εμφάνιση, εργαστηριακά, αναιμίας (πτώση αιματοκρίτη – αιμοσφαιρίνης).
Η λειτουργική σιδηροπενία εκφράζει κατάσταση αδυναμίας των σιδηραποθηκών να ανταποκριθούν επαρκώς στις αυξημένες ανάγκες σε σίδηρο του μυελού (αιμοποιητικό όργανο), υπό συνθήκες επίτασης της ερυθροποίησης – αιμοσφαιρινογένεσης λόγω της σχετικά βραδείας μετακίνησης του σιδήρου από τις σιδηραποθήκες.
Αυτό συμβαίνει ύστερα από αιμορραγία, αιμόλυση ή χορήγηση της αιμοποιητικής ορμόνης, ερυθροποιητίνη για θεραπεία αναιμίας χρόνιων διαταραχών (φλεγμονώδη ή νεοπλασματικά νοσήματα, χρόνια νεφρική ανεπάρκεια) ή σε φυσιολογικά άτομα σε πρόγραμμα παραγωγής και συλλογής αίματος με στόχο την αυτόλογη μετάγγιση επί προγραμματισμένων χειρουργικών ή ορθοπεδικών επεμβάσεων. Η αυτόλογη μετάγγιση αναμένεται να υποκαταστήσει πλήρως την ετερόλογη μετάγγιση τουλάχιστον στις προγραμματισμένες χειρουργικές επεμβάσεις.
Το πρόβλημα της λειτουργικής σιδηροπενίας παρακάμπτεται με την χορήγηση σιδήρου ενδοφλεβίως, ταυτόχρονα με την ερυθροποιητίνη, με αποτέλεσμα την επαρκή κάλυψη άμεσα, των αυξημένων αναγκών του μυελού σε σίδηρο.
Ιστορία – Επιδημιολογία
Η πρώτη περιγραφή σιδηροπενικής αναιμίας χρονολογείται το 1500 π.Χ. στον Πάπυρο Eber’s.
Ο μεγάλος Έλληνας Ιατρός Ιπποκράτης (460 π.Χ.), πατέρας της Ιατρικής, εστίασε την προσοχή του στην ιατρική αξία του σιδήρου, τον έφερε κοντά και τον χρησιμοποίησε ως εργαλείο χειρουργικής, ύστερα από αστοχία της θεραπείας με φάρμακα όπως εκφράστηκε στην γνωστή Ιπποκράτεια ρήση: Όσα δεν θεραπεύουν τα φάρμακα, θεραπεύει ο σίδηρος (ως χειρουργικό εργαλείο).
Όμως η πρώτη εμπειρική χρήση σιδήρου ως φάρμακο για θεραπεία σιδηροπενικής αναιμίας έγινε στη Γαλλία, στα μέσα του 17ου αιώνα.
Στη συνέχεια ο T. Sydenham (Άγγλος Ιατρός γεννηθείς το 1624) καθιέρωσε τον σίδηρο ως μοναδική θεραπεία της χλώρωσης (βαρειά μορφή σιδηροπενικής αναιμίας) σε νέες γυναίκες.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της παγκόσμιας οργάνωσης υγείας το 1/3 του πληθυσμού της γης ήτοι 2,1 δισεκατομμύρια, πάσχει από σιδηροπενία – σιδηροπενική αναιμία. Είναι η συχνότερη αναιμία σε παγκόσμιο επίπεδο με προτίμηση στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, εφήβους και νεαρές γυναίκες και με μεγαλύτερη επίπτωση στις υποανάπτυκτες χώρες όπου πέραν της κακής ή ανεπαρκούς διατροφής παρεμβαίνουν και οι εντερικές παρασιτώσεις με αυξημένες απώλειες αίματος από το πεπτικό σύστημα.
Ακόμη και στις ανεπτυγμένες χώρες, 20% των γυναικών έχουν σιδηροπενία και 3% απ’ αυτές έκδηλη σιδηροπενική αναιμία στο έδαφος συνήθως λανθασμένων διαιτητικών επιλογών.
