Το παρόν αφιέρωµα στοχεύει να αναδείξει τον σηµαντικό ρόλο που διαδραµάτισαν ο Αντώνιος και ο Νικόλαος Σκαµνάκης στην απελευθέρωση της Κρήτης και στις προσπάθειες ένωσης µε τον εθνικό κορµό κατά τη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας.
Ο γράφων, εκ προοιµίου, θα υποστηρίξει ότι κίνητρο για τη συγγραφή του παρόντος αφιερώµατος δεν αποτέλεσε µόνο η συγγένεια του µε τα δύο πρόσωπα, αλλά κυρίως το γεγονός ότι δεν αναδείχθηκαν οι πλούσιες ιστορικές πηγές που αφορούσαν την ουσιαστική συµβολή τους στα επαναστατικά δρώµενα της εποχής. Έµειναν κάπως «ξεχασµένοι», θα έλεγα, ίσως επειδή ο Αντώνιος απεβίωσε πριν την Ένωση, το 1907, ενώ ο Νικόλαος, µετά την ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα, µετοίκησε στην Αλεξάνδρεια Αιγύπτου όπου συνέχισε να ασκεί το επάγγελµα του ιατρού έως τον θάνατό του, το 1950.
Ο Αντώνιος Σκαµνάκης (1864-1907)
Ο Αντώνιος Σκαµνάκης σπούδασε νοµικά στο Πανεπιστήµιο Αθηνών από το οποίο αποφοίτησε το καλοκαίρι του 1889.
Στο πλαίσιο των προσπαθειών για την εκπροσώπηση της χριστιανικής κοινότητας, διορίζονται ως δικαστές το 1890, στη βάση της Σύµβασης της Χαλέπας, ο Μανούσος Κούνδουρος στον Βάµο (Κούνδουρος 1997: 1), και ο Αντώνιος Σκαµνάκης και Νικόλαος Μαλανδράκης στα Χανιά (Μπαλαντίνος 1914). Σε φύλλο της εφηµερίδας «Κρήτη», που αποτελούσε επίσηµο φύλλο της οθωµανικής Γενικής ∆ιοικήσεως, πράγµατι ο Αντώνης Σκαµνάκης εµφανίζεται ως δικαστής (Κρήτη 16-4-1890).
Το γεγονός του διορισµού των τριών ελλήνων δικαστών προκαλεί τις αντιδράσεις ορισµένων κύκλων οι οποίοι τους χαρακτηρίζουν προδότες παρά το γεγονός ότι η διεκδίκηση της κατάληψης θέσεων χριστιανών στις δικαστικές αρχές αποτελούσε ένα από τα βασικά αιτήµατα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι 46 χριστιανοί πληρεξούσιοι στη «Γενική των Κρητών Συνέλευση», ήδη από το 1882 είχαν στείλει επιστολή στην τότε Οθωµανική ∆ιοίκηση της Κρήτης απαιτώντας επιτακτικά την αναλογική συµµετοχή των χριστιανών στις ∆ικαστικές Αρχές µε βάση τη Σύµβαση της Χαλέπας (Πατρίς 12-6-1882). Ο Μπαλαντίνος στο Ηµερολόγιο του χαρακτηρίζει τους συµµετέχοντες στους κύκλους αυτούς ως “επιτήδειους” (Μπαλαντίνος 1914).
Ο Αντώνιος Σκαµνάκης διορίσθηκε, το 1892, ως εκπρόσωπος της χριστιανικής κοινότητας έπαρχος στη Βιάννο (Μεσόγειος 21-4-1892), το 1893 έπαρχος Κισσάµου (Μεσόγειος 9-4-1893) ενώ το 1894 βοηθός διοικήσεως Ρεθύµνης (Μεσόγειος 19-11-1894), θέση από την οποία θα παραιτηθεί λόγω των δραµατικών γεγονότων της εποχής.
Την ίδια περίοδο ο Μανούσος Κούνδουρος έχοντας ήδη τη θέση του πρωτοδίκη του Βάµου οργανώνει την επονοµαζόµενη «Κεντρική Επιτροπή Μεταπολιτεύσεως Κρήτης» και την επανάσταση του 1895 µε σαφή, όπως είναι γνωστό, αυτονοµιστικά χαρακτηριστικά και πρόγραµµα.
Μετά τα δραµατικά γεγονότα και τις σφαγές των Τούρκων στα Χανιά, τον Μάιο του 1896, ο Αντώνιος Σκαµνάκης και άλλοι Κρήτες καταφεύγουν στην Αθήνα ως πρόσφυγες και συµµετέχουν ενεργά στις εκεί διεργασίες και προετοιµασίες για την απελευθέρωση και την ένωση της νήσου (Λευκά Όρη 16-10-1896).
Μερικούς µήνες αργότερα ο Αντώνιος Σκαµνάκης θα επιστρέψει στα Χανιά και θα πάρει µέρος στις µάχες που έγιναν εναντίον των Τούρκων στις 15 Μαρτίου του 1897 στις Αρχάνες. Ο Βουτιερίδης αναφέρει στο βιβλίο του «Ηµερολόγιον του Τάγµατος των Επίλεκτων Κρητών»:
«Εις τα Ανεµόσπηλα ευρίσκετο και ο πρίγκηψ Μουρούζης µετά του υπολοχαγού του τάγµατος Αναργ. Παπαδοπούλου του κ. Αντ. Σκαµνάκη και τινων άλλων, οίτινες προσβάλλουσιν εκ του πλαγίου τον εχθρόν…» (Βουτιερίδης 1898: 220).
Λίγο αργότερα, τον Ιούνιο του 1897, ο Αντώνιος Σκαµνάκης, παρά τις αντιδράσεις ορισµένων στην Αθήνα να αποτρέψουν την εκλογή του ως πληρεξούσιος Πειραιά στην Α’ Επαναστατική Συνέλευση του 1897, κατορθώνει όχι µόνο να εκλεγεί αλλά να εκλεγεί ταυτόχρονα και πληρεξούσιος Περβολίων, δήµο στον οποίο ανήκε τότε η περιοχή της Χρυσοπηγής όπου βρίσκονταν τα κτήµατα της οικογένειας των Σκαµνάκηδων.
Στις 12 Ιουνίου του 1897, ο Αντώνιος Σκαµνάκης αναχωρεί από την Αθήνα για την Κρήτη µαζί µε τον Πέτρο Κονδυλάκη, πληρεξούσιο Βιάννου, και τον Αχ. Ξυλινάκη, πληρεξούσιο Εννέα Χωριών, για να λάβουν µέρος στις εργασίες της Επαναστατικής Συνέλευσης (Ακρόπολις 12-6-1897).
Κατά τη διάρκεια της σύγκλισης της Α’ Επαναστατικής Συνέλευσης στις 26 Ιουνίου του 1897, αρχικά στους Αρµένους Αποκορώνου και εν συνεχεία, στις 5 Αυγούστου στις Αρχάνες Ηρακλείου, ο Αντώνιος Σκαµνάκης διαδραµατίζει ένα σηµαντικό ρόλο στις εξελίξεις. Βρίσκεται στον πυρήνα της οµάδας των πληρεξούσιων οι οποίοι προωθούν την ένωση και βρίσκονται στην ίδια πλευρά µε τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο οποίος είναι εκλεγµένος πρόεδρος της Συνέλευσης.
Όπως είναι γνωστό, οι αυτονοµιστές, µε επικεφαλής τον Ιωσήφ Χατζηδάκη, δηµιούργησαν σοβαρά επεισόδια στις Αρχάνες. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Αντώνιος Σκαµνάκης µαζί µε άλλους ενωτικούς βρίσκουν καταφύγιο σε µία οικία όπου δέχονται την επίθεση των αυτονοµιστών, οι οποίοι παραλίγο να την πυρπολήσουν και να τους κατακάψουν. Σε έκθεση του προς την «Κεντρική Επιτροπή των Κρητών», τον Αύγουστο του 1897, στην Αθήνα ο Ελ. Βενιζέλος αναφέρει.
«….Επί δύο ώρας ο οίκος εν ω εµένοµεν εξηκολούθει πολιορκούµενος υπό µενοµένου όχλου ου την περαιτέρω ενέργειαν ανέκοπτε µόνη η δήλωσις ηµών ότι θα ηµυνόµεθα µέχρις εσχάτων. Επί τέλους µετά δύο ώρας ελύθη η πρώτη πολιορκία δια της παρεµβάσεως τινών οίτινες ανέλαβον να µας πείσουν να υποκύψωµεν. Αλλʼ ότε ηµείς τους επανελάβοµεν την δήλωσιν ότι δεν ήτο δυνατόν να υποκύψωµεν εις βίαν όπως µετάσχωµεν εις αληθές πραξικόπηµα το οποίον θα ήτο η εν απουσία και αγνοία των 9/10 των πληρεξουσίων της Κρήτης συζήτησις του πολιτικού ζητήµατος, η επίθεσις του πλήθους επανελήφθη. Είνε δε αληθές θαύµα πώς διεσώθηµεν εκ της νέας ταύτης επιθέσεως …» (αναφέρεται στο Ανδρικάκης 2012).
Οι διαφωνούντες µε την αυτονοµία «ήταν 23, σύµφωνα µε ανυπόγραφη έκθεση την οποία δηµοσίευσε ο «Νεολόγος» της Κωνσταντινούπολης στις 29 Αυγούστου 1897 κι αργότερα παραδέχτηκε ότι συνέταξε ο ίδιος ο Βενιζέλος, αλλά κατά τον παρόντα στα γεγονότα πληρεξούσιο Στυλιανό Παπαντωνάκη, ο οποίος συνόδευε τον Βενιζέλο, ήταν 10» (Ανδρικάκης 2012). Ο Κούνδουρος αναφέρει ότι ήταν 14 (Κούνδουρος 1997: 151) κάτι για το οποίο συµφωνεί και ο Παπαντωνάκης (1928: 59).
Μεταξύ αυτών και ο πληρεξούσιος Αντώνιος Σκαµνάκης ο οποίος αν και είχε ορισµένες διαφορετικές προσεγγίσεις µε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, κατά τη φάση εκείνη αλλά και αργότερα συµπαρατάσσεται και κινδυνεύει η ζωή του. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του «Κήρυξ» στις 14 Απριλίου του 1902 το οποίο αναφέρει ότι ο Αντώνιος Σκαµνάκης
«…ήτο εις εκ των ολίγων εκείνων, οίτινες εν Αρχάναις αντέστησαν κατά της αποδοχής της αυτονοµίας κινδυνεύσας µετά των συντρόφων του να ολοκαυτωθή χάριν της εθνικής ιδέας…».
Με τη σύσταση της Κρητικής Πολιτείας ο Αντώνιος Σκαµνάκης θα αναλάβει διευθυντής του Γραφείου Απογραφής του Πληθυσµού και θα φέρει σε πέρας την πρώτη απογραφή του 1900 (Πατρίς 30-8-1901). Στη συνέχεια, το 1901, θα εκλεγεί έφορος οικονοµικών στον ∆ήµο Χανίων και θα διευθύνει τα οικονοµικά του για µερικά χρόνια.
Στις εκλογές του Μαρτίου του 1905 θα κατέβει υποψήφιος µε το επονοµαζόµενο τρίτο κόµµα υπό τον Χ. Πολογιώργη, στο οποίο συµµετείχαν, µεταξύ άλλων, ο Γ. ∆ασκαλογιάννης, ο Χ. Πλουµιδάκης. Θα εκλεγεί βουλευτής της Κρητικής Πολιτείας όπου θα διαδραµατίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην έκδοση του ψηφίσµατος της Βουλής του ίδιου έτους για την Ένωση, το οποίο φέρει την υπογραφή του.
Απεβίωσε στις 23 Νοεµβρίου του 1907 χωρίς να προλάβει να δει την πολυπόθητη Ένωση για την οποία αφιέρωσε τη ζωή του. Όπως έγραψε η εφηµερίδα «Ελεύθερο Βήµα»:
«Μειλίχιος και πράος επέσυρε την εκτίµησιν των συµπολιτών…Εις τα τελευταίας επαναστάσεις έλαβεν ενεργόν µέρος και διεκρίθει δια το ακατάβλητον του…Εις την κηδείαν του αντιπροσωπεύοντο όλαι αι τάξεις της κοινωνίας των Χανίων, τουθ’ όπερ αποδεικνύει την µεγάλην υπόληψιν και το δηµοφιλές του ανδρός» (Ελεύθερο Βήµα 1-12-1907).
Ο Νικόλαος Σκαµνάκης
(1865-1950)
Ο Νικόλαος Αθ. Σκαµνάκης γεννήθηκε στα Χανιά το 1865. Σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, ενώ το 1893, σύµφωνα µε τα πρακτικά εξεταζόντων του Πανεπιστηµίου Αθηνών, αναγορεύεται σε διδάκτορα µε ειδίκευση στην Παθολογία-Γυναικολογία και τον ίδιο χρόνο κατεβαίνει στα Χανιά. Τον Ιούλιο του 1895 θα νυµφευθεί την Κυριακούλα-Ευρυδίκη Μοάτσου, κόρη του Ερρίκου Μοάτσου.
Τα τραγικά γεγονότα και οι σφαγές των Τούρκων, τον Μάιο του 1896, αναγκάζουν τον Νικόλαο και την Κυριακούλα να εγκαταλείψουν τα Χανιά.
Στην Αθήνα συµµετείχε στις επαναστατικές δραστηριότητες των Κρητών για την απελευθέρωση και την Ένωση και στις 25 Αυγούστου του 1896 υπογράφει, µαζί µε τον αδελφό του Ιωάννη Σκαµνάκη (1874-1947), την κοινή δήλωση των «Εν Αθήναις και Πειραιεί Κρητών» (Λευκά Όρη 16-10-1896). Την ίδια ανακοίνωση υπογράφουν, επίσης, σηµαντικές προσωπικότητες όπως ο αρχηγός Παλαιόχωρας Ι. Παπαδογιάννης, ο Αντ. Ανθούσης, δικηγόρος, ο Θεόφραστος Ε. Μοάτσος, ο Χαράλαµπος Πλουµιδάκης, δικηγόρος, ο Γρηγόρης Κατζουράκης, ιατρός, ο Μ. Φούµης, ο Γεώργιος Μαρκαντωνάκης, φαρµακοποιός, ο Ιωάννης Χουλιόπουλος, δηµοσιογραφός, ο Νικόλαος Μαλανδράκης, δικηγόρος, ο Εµµ. Κορκίδης, υιός του αρχηγού Σελίνου και βουλευτή Γεώργιου Κορκίδη, ο Γεώργιος Ι. Μοάτσος κ.α.
Το επόµενο έτος ο Νικόλαος Σκαµνάκης θα επιβιβαστεί στο πλοίο «Θεσσαλία» ενσωµατωµένος στο εθελοντικό σώµα των 250 ανδρών µε επικεφαλής τον ταγµατάρχη Εµµ. Μανουσογιαννάκη και άλλους Κρήτες αξιωµατικούς οι οποίοι είχαν παραιτηθεί από τον ελληνικό στρατό και θα αποβιβαστεί την 31η Ιανουαρίου στο Κολυµβάρι. Το εν λόγω εθελοντικό σώµα, το οποίο εξοπλίστηκε εν πλω, συνόδευε την ελληνική δύναµη κατοχής, υπό τον συνταγµατάρχη Τιµολέων Βάσσο που, όπως είναι γνωστό αποβιβάστηκε στις 2 Φεβρουαρίου του 1897 στο Κολυµβάρι (Ακρόπολις 5-2-1897). Μαζί µε µερικούς Κρήτες επαναστάτες, διά θαλάσσης, θα εισέλθει στα τουρκοκρατούµενα Χανιά.
Στις βουλευτικές εκλογές του 1901 κατεβαίνει υποψήφιος και είναι πρώτος επιλαχών. Στις 14 Μαρτίου του 1902 εκλέγεται µέλος του αδελφάτου του Νοσοκοµείου Χανίων ενώ λίγες ηµέρες αργότερα ορίστηκε δηµοτικός ιατρός (Νέα Έρευνα 2-4-1902).
Τον Φεβρουάριο του 1903 διορίζεται ∆ήµαρχος Χανίων και προωθεί µία σειρά σηµαντικά έργα. Μεταξύ αυτών: η ύδρευση της πόλης µε το σωληνωτό υδραγωγείο, η απόφαση για τη δηµοτική αγορά, το ρυµοτοµικό µε τη µετάκληση του µηχανικού Σταµπουντζάκη από την Αθήνα, ο φωτισµός της πόλης, το ∆ηµοτικό Μαιευτήριο, το ∆ηµοτικό Φαρµακείο και ο Σταθµός Πρώτων Βοηθειών, η Υπηρεσία Απολυµάνσεως εξαιτίας της έξαρσης της φυµατίωσης, η κατασκευή των είκοσι ∆ηµοτικών Καταστηµάτων στα ρήγµατα των σηµερινών οδών Χάληδων και Μουσούρων, η σκυρόστρωση δρόµων και πλατειών όπως η Πλατεία Ταρσανά, η µελέτη για τον Λιµένα Χανίων µε τη µετάκληση του γάλλου µηχανικού Κελενέκ, το αποχετευτικό, η αρίθµηση και ονοµασία των οδών της παλιάς πόλης, η απόφαση δηµιουργίας παραρτήµατος του ∆ηµοτικού Νοσοκοµείου για τους φυµατικούς, το ίδιο το ∆ηµοτικό Νοσοκοµείο “Άγιος Γεώργιος” (στη θέση ΤΟΜΜΥ) του οποίου η κατασκευή ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε επί δηµαρχίας Νικολάου Σκαµνάκη, έργο το οποίο κατασκευάστηκε κυρίως µε δωρεές, η απόφαση για την πλατεία 1866, ο δρόµος προς το Ακρωτήρι, η αίθουσα θεάτρου στον ∆ηµοτικό Κήπο κ.λπ.
Τον Απρίλιο του 1903 ο Νικόλαος Σκαµνάκης ως ∆ήµαρχος Χανίων θα οργανώσει συγκέντρωση υπέρ της ‘Ενωσης στη Πλατεία Συνδριβανίου και στη συνέχεια Λαµπαδηφορία προς τη Χαλέπα όπου θα επιδοθεί σχετικό ψήφισµα στον πρίγκιπα από τον πρόεδρο του ∆ηµοτικού Συµβουλίου Θ. Μοάτσο (Πατρίς 25-4-1903).
Σύµφωνα µε δηµοσίευµα της εφηµερίδας «Αθήναι» στις αρχές Απριλίου του 1905, η τότε κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας πρότεινε στον ∆ήµαρχο Νικόλαο Σκαµνάκη να οργανώσει διαδήλωση ενάντια στο κίνηµα του Θερίσου την οποία αρνήθηκε και « εξέφρασε την αδυναµίαν του να επιχειρήση τοιούτο πραξικόπηµα και κατόπιν τούτου προεκλήθει να παραιτηθεί. Η παραίτησις του τη επεµβάση πολλών δεν εγένετο αποδεκτή» (Αθήναι 4-4-1905).
Λίγες εβδοµάδες, όµως, αργότερα, στα τέλη Απριλίου του 1905, µε αφορµή τη βίαιη υποστολή της ελληνικής σηµαίας από τις γαλλικές κατοχικές δυνάµεις, ο δήµαρχος Νίκος Σκαµνάκης θα οργανώσει και θα ηγηθεί του πάνδηµου συλλαλητηρίου στην Πλατεία Σανδριβανίου όπου θα εκφωνήσει λόγο καταγγέλλοντας την εν λόγω ενέργεια, ενώ στη συνέχεια θα τεθεί επικεφαλής πορείας 5.000 κατοίκων της πόλης προς τα προξενεία των ξένων δυνάµεων στη Χαλέπα (Νέα Έρευνα 28-4-1905; Ελλάς 29-4-1905).
Τον Σεπτέµβριο του 1905 ο Σκαµνάκης παραιτήθηκε από δήµαρχος, µετά από σφοδρή σύγκρουση που είχε µε τον σύµβουλο εσωτερικών Αριστείδη Κριάρη για θέµατα διορισµού των δηµοτικών συµβούλων. Το θέµα της σύγκρουσης των δύο ανδρών έγινε πρωτοσέλιδο σε αρκετές αθηναϊκές εφηµερίδες οι οποίες κάλυψαν µε εκτενή ρεπορτάζ και ανταποκρίσεις το θέµα της κρίσης µεταξύ της κυβερνητικής παράταξης και του δηµάρχου Χανίων.
Μετά την παραίτηση του συνελήφθη για την πατριωτική δράση του ενάντια στα γαλλικά στρατεύµατα ενώ, µετά απ’ αυτόν, ακολούθησε η σύλληψη του Νοµάρχη Σφακίων Γ. Γαλάνη και του Νοµάρχη Χανίων για τους ίδιους λόγους (Λευκά Όρη 20-12-1905).
Ο Νικόλαος Σκαµνάκης διετέλεσε, επίσης, νοµάρχης Ρεθύµνου (1907 &1910) και Ηρακλείου (1908-1909) ενώ πολλά χρόνια αργότερα, στις 26 Μαρτίου του 1932, ανακηρύχθηκε επίτιµος δηµότης της πόλης του Ρεθύµνου εξαιτίας της συµβολής του στην προώθηση σηµαντικών έργων και ιδιαίτερα στην κατασκευή της προκυµαίας (Κήρυξ 16-4-1932).
Το 1911, εκλέχτηκε βουλευτής της επαναστατικής «Εν Κρήτη Βουλής των Ελλήνων» και συµµετείχε στην πρώτη απόπειρα µετάβασης των Κρητών βουλευτών στην Αθήνα προκειµένου να απαιτήσουν την ένωση και να ενσωµατωθούν στο ελληνικό κοινοβούλιο.
Μαζί, µε τον βουλευτή Ξενικάκη, διέφυγαν της γαλλικής σύλληψης και επιβιβάστηκαν στο ατµόπλοιο «Σπέτσες». Όταν το πλοίο έφθασε στον Πειραιά, ο Σκαµνάκης συνελήφθη και απελάθηκε από τις ελληνικές αρχές (Παπαδάκης 2017: 361). Η σύλληψη και απέλαση του Σκαµνάκη έγινε βασικό θέµα στις αθηναϊκές εφηµερίδες.
Με συνοδεία αστυνοµικών µεταφέρθηκε ακτοπλοϊκώς στη Σούδα, µε ειδικό πλοίο το οποίο ναυλώθηκε από την ελληνική κυβέρνηση, όπου οι αστυνοµικοί τον παρέδωσαν στις γαλλικές δυνάµεις (Καιροί 5-12-2011).
Η κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου σε έκτακτη συνεδρίαση του υπουργικού συµβουλίου ζήτησε από τις γαλλικές κατοχικές δυνάµεις στο νησί την άµεση απελευθέρωση του Σκαµνάκη, κάτι που έγινε αποδεκτό και ο βουλευτής αφέθηκε ελεύθερος.
Ο Νικόλαος Σκαµνάκης υπήρξε ένας ακραιφνής ενωτικός και ολόκληρη η ζωή του αφιερώθηκε στις προσπάθειες της ένωσης της Κρήτης µε τον εθνικό κορµό. Όταν ο στόχος επετεύχθη, απογοητευµένος για διάφορους λόγους, µετοίκησε στην Αλεξάνδρεια Αιγύπτου όπου συνέχισε να ασκεί το επάγγελµα του ιατρού και να αρθρογραφεί σε ελληνικές εφηµερίδες της πόλης αλλά και στην εφηµερίδα «Κήρυξ» Χανίων. Απεβίωσε στην Αλεξάνδρεια στις 4 Φεβρουαρίου του 1950 (Ταχυδρόµος Αλεξάνδρειας 4-2-1950) όπου «διήγε βίον µονήρη ενώ εξασκούσε το επάγγελµα του για φιλανθρωπία». Ο δήµαρχος Χανίων, εκείνη την εποχή, Αντώνης Ησυχάκης, στην εισήγηση του προς το ∆.Σ. ανέφερε ότι ο Σκαµνάκης «είναι ο πρώτος επειδειξάµενος ανακαινιστικήν πρωτοβουλία ∆ήµαρχος της πόλεως µας µετά την απελευθέρωση της Νήσου…».
*Ο Αντώνης Κ. Σκαµνάκης είναι καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης
Βιβλιογραφία
Ανδρικάκης, Α. (2012) Η απόπειρα κατά Βενιζέλου στις Αρχάνες, στις 12 Αυγούστου 1897. Μελανή σελίδα στην τοπική ιστορία. Εφηµ. Πατρίς, 13 Αυγούστου 2012, https://archive.patris.gr/articles/227340/152621 (ανακτήθηκε στις 19 Νοεµβρίου 2024)
Βουτιερίδης, Η. (1898) Ηµερολόγιον του Τάγµατος των Επίλεκτων Κρητών, Αθήνα: Εκδότης Σπ. Τσαγκάρης.
Κούνδουρος, Μ. (1997) Ιστορικαί και ∆ιπλωµατικαί Αποκαλύψεις. Ιστορικά γεγονότα 1890-1923, Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο.
Μπαλαντίνος, Μ. (1914) Ρωσσό Τουρκικός Πόλεµος 1877- Πολεµικά και Πολιτικά Γεγονότα του Νοµού Χανίων 1878-1912, (αποκείµενο στη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Χανίων).
Παπαντωνάκης, Γ. (1928) Η πολιτική σταδιοδροµία του Ελευθ. Βενιζέλου, τόµος πρώτος 1864-1910, Εν Αθήναις: Τύποις “Εκδοτικής” (Μπλαζουδάκη).
Παπαδάκης, Ν. (Παπαδής) (2017) Ελευθέριος Βενιζέλος: Ο άνθρωπος, ο ηγέτης. Βιογραφία, Αθήνα: Εθνικό Ίδρυµα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» – Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
Θερµές ευχαριστίες για την παροχή ορισµένων πολύτιµων πληροφοριών στην Ειρήνη Καλαϊτζάκη, στους ∆ηµήτρη Νικολακάκη, Ευθύµη Λεκάκη, Σταύρο Γερωνυµάκη, Ευτύχη Τζιρτζιλάκη, στον εκλιπόντα Μιχάλη Ανδριανάκη, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης και τη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Χανίων.
