«…ἰδοὺ καιρὸς εὐπρόσδεκτος, ἰδοὺ καιρὸς µετανοίας, ἀποθώµεθα τὰ ἔργα τοῦ σκότους, καὶ ἐνδυσώµεθα τὰ ὅπλα τοῦ φωτός, ὅπως διαπλεύσαντες τὸ τῆς Νηστείας µέγα πέλαγος…»
(Απόστιχο Εσπερινού της Συγχωρήσεως, Ήχος δ’).
Την προηγούµενη εβδοµάδα η λέξη «συγγνώµη» ήταν στο επίκεντρο των δηµόσιων συζητήσεων. Ήταν µία πάνδηµη λαϊκή απαίτηση για όσα συµβαίνουν γύρω µας. Όλοι ζητούσαν να ακουσθεί µία «συγγνώµη» από/για όλους και για όλα. Μεγαλειώδεις συνάξεις που η ψυχική υγεία µιας κοινωνίας δεν παραµένει µία µεγαλειώδη προτεραιότητα. Ακόµη και στις µεγάλες γεωπολιτικές συζητήσεις µεταξύ των πολιτικών (ανα)ζητήθηκε η συγγνώµη «πολυτρόπως και ποικιλοτρόπως». Ακούσαµε για «έργα του σκότους» που µπορούν να φτάσουν και µέχρι τον Γ΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, µιλήσαµε ότι τα προβλήµατα είναι πολλά, «ένα πέλαγος» στη ζωή µας, αλλά και να πέσει «άπλετο φως» στις ανθρώπινες τραγωδίες, αδυναµίες και τα λάθη για µία παθογένεια ετών.
Την περασµένη Κυριακή (2 Μαρτίου), στις Ορθόδοξες Εκκλησίες τελέσθηκε ο «Εσπερινός της Συγχωρήσεως», λίγο πριν από την έναρξη της Μεγάλης Σαρακοστής, καλώντας τους πιστούς να αναλογιστούν τη συγχώρηση του Θεού και τη σηµασία της συγγνώµης, χρησιµοποιώντας «τα όπλα του φωτός» για να αντιµετωπίσουµε τα πένθη, τον πόνο και το άλγος τη καθηµερινότητάς µας. Την ηµέρα αυτή, η Εκκλησία υπενθυµίζει στους πιστούς πως η συγχώρηση του Θεού, καθώς και η ανθρώπινη είναι βαθιά αλληλένδετες. Οι µέρες µάς βρίσκουν σε ένα νέο ξεκίνηµα γεµάτο αγωνία, όπως ο Αδάµ, που όπως µας περιγράφουν τα Τροπάρια του Εσπερινού, παραµένει έξω από τον παράδεισο και καθισµένος οδύρεται «πικρώς» για το λάθος του. Τι εννοούµε, όµως, πραγµατικά µε τον όρο «συγχώρηση»; Μπορεί η συγχώρηση να υπάρξει όταν στην πραγµατικότητα συντρίβεται από το βάρος του µίσους και της πίκρας, το οποίο παραβιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και καθιστά την ανθρώπινη ζωή αναλώσιµη; Ερωτήµατα αληθινά, ανθρώπινα, απαιτητικά που δεν υπάρχουν απαντήσεις µε λέξεις ή µε εισηγήσεις, πολύ δε περισσότερο, δεν επιδέχονται µονοσήµαντες απαντήσεις από κάποιους που δήθεν τα γνωρίζουν όλα.
Παρότι που η συγγνώµη παρουσιάζεται ως πανάκεια για κάθε µορφή σύγκρουσης, η συγχώρηση είναι ένα σύνθετο και απαιτητικό φαινόµενο, που εκτυλίσσεται στο χώρο των προσωπικών σχέσεων, στην καρδιά της σχέσης µεταξύ θύµατος και θύτη. ∆εν πρέπει να συγχέεται µε πολιτικούς όρους όπως η αµνηστία, η επιείκεια, η χάρη ή ακόµη και η συµφιλίωση µέσω διπλωµατικών σχέσεων και συζητήσεων. Στην πραγµατικότητα, σε συνθήκες καταπίεσης, πρέπει να είµαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί, όταν υποστηρίζουµε ότι τα θύµατα φέρουν τη δύναµη να εξασφαλίσουν την κοινωνική αρµονία µέσω της συγχωρήσεώς τους. Τέτοιου είδους προτροπές µπορεί εύκολα να µετατραπούν σε όργανο πολιτικής ρητορικής, υπονοµεύοντας τον αγώνα για δικαιοσύνη, ενώ ταυτόχρονα απειλούν να ευτελίσουν τη δύναµη και τον µοναδικό χαρακτήρα της διαπροσωπικής συγχωρήσεως.
Τί καθιστά τη συγχώρηση µια ξεχωριστή και εξαιρετική πράξη; Πώς µπορούµε να µιλήσουµε για τη συγχώρηση χωρίς να επιβάλλουµε ένα επιπλέον φορτίο στα θύµατα ή να υπονοήσουµε ότι οφείλουν να συγχωρήσουν; Πώς µπορούµε να αναγνωρίσουµε τη δύναµή της χωρίς να την παρουσιάσουµε ως κάτι αδύνατο ή εξαιρετικά επώδυνο για τα θύµατα; Η συγχώρηση, ως πράξη σχέσης, δεν είναι απλώς µια ηθική επιταγή. Είναι µια µετα-ηθική δυνατότητα µε προφητική και µυστική διάσταση, ιδίως απέναντι στις ανθρώπινες φρικαλεότητες. Εκεί όπου κάτι µοιάζει ασυγχώρητο, η αποκαλυπτική σηµασία της συγχώρησης βιώνεται βαθύτερα, καθιστώντας την πράξη δηµιουργική εντός µιας διαλυτικής πραγµατικότητας.
Η αγαθότητα της ∆ηµιουργίας, η οποία εκπληρώθηκε ήδη από την αρχή του χρόνου, δεν έχει ακυρωθεί από το ανθρώπινο κακό. Ενώπιον της ανθρώπινης σκληρότητας, η συγχώρηση εκδηλώνει την ευγνωµοσύνη, την καλοσύνη και την αφθονία της ζωής που αποκαλύπτεται στη ∆ηµιουργία. Η ∆ηµιουργία παραµένει µια ανεξάντλητη πηγή αγαθότητας: ο Θεός δηµιουργεί εκ του µηδενός, χωρίς αναγκαιότητα ή καταναγκασµό. Αυτή η ελευθερία –που απαιτεί αγαθότητα και καθαρότητα, δηµιουργεί τις βάσεις της συγγνώµης. Από τη µία πλευρά, η συγχώρηση, όταν προσφέρεται ελεύθερα και χωρίς εξαναγκασµό από τα θύµατα, εκφράζει αυτή την εµπιστοσύνη στην αγαθότητα της ∆ηµιουργίας, καλώντας τον θύτη σε µια νέα ζωή. Από την άλλη, παρά το χάος της ανθρώπινης βίας, τα θύµατα µπορούν να βιώσουν την αναγέννηση µέσα από αυτή την πράξη. Ως ανθρώπινη πράξη δηµιουργίας που αναδύεται από µια πληγωµένη ύπαρξη, η συγχώρηση δεν αποτελεί µια πρόσκληση στην ίδια την ύπαρξη, αλλά ένα κάλεσµα σε έναν νέο τρόπο ύπαρξης εντός της σχέσης, µια πράξη που προσφέρεται ελεύθερα και ανιδιοτελώς από το θύµα, µια απάντηση στην σκληρότητα και το µίσος.
Όταν ερωτώνται τα θύµατα, τα οποία βίωσαν απάνθρωπες εµπειρίες, πώς µπόρεσαν να συγχωρήσουν, συχνά απαντούν: «απλώς συνέβη» ή «έγινε ξαφνικά» ή «δεν το κατάλαβα». Γενικά, δεν γνωρίζουν πώς γίνεται αυτό – γίνεται αντιληπτό µόνο τη στιγµή που συµβαίνει. Εκείνοι που συγχωρούν προσφέρουν από αυτό που δεν έχουν και δίδουν µέσα από την ανεπάρκειά τους, υπερβαίνοντας το ακατανόητο βίωµα του ασυγχώρητου. Αυτό το φαινοµενικά αντιφατικό γεγονός αποτελεί ένδειξη ενός θεανθρωπικού δυναµισµού. Με άλλα λόγια, το ασυγχώρητο δεν είναι απλώς το έσχατο όριο της ανθρώπινης ικανότητας, αλλά µπορεί να αποτελεί ταυτόχρονα την εκδήλωση µιας κοινωνίας µε τον Θεό, η οποία αποκαλύπτεται εντός της ίδιας της συγχώρησης. Μπροστά στο ασυγχώρητο, η ανθρώπινη πράξη ανοίγεται στη θεία ζωή, όχι ως ένα απλό συµπλήρωµα, αλλά ως µία πραγµατική κοινωνία. Για τον πιστό, η φράση «δεν µπορώ να συγχωρήσω» γίνεται η αφετηρία µιας πορείας προς τη θέωση, µιας κίνησης προς ένα «εµείς» που καθιστά το αδύνατο δυνατό. Σε αυτόν τον διάτρητο χώρο, το ερώτηµα για την αιτία της συγχώρησης – ανεξάρτητα από το εάν αυτή είναι ανθρώπινη ή προέρχεται από τον Θεό– καθίσταται δευτερεύον χαρακτηριστικό. Αυτό που έχει σηµασία δεν είναι η αιτία της συγχώρησης, αλλά η ίδια η επικοινωνία, η ζώσα σχέση µεταξύ Θεού και ανθρώπου.
Η συγχώρηση υπερβαίνει κάθε ηθική ή κοινωνική υποχρέωση. Πρόκειται για µια πράξη που προσφέρεται ελεύθερα και ανιδιοτελώς από εκείνους των οποίων η αξιοπρέπεια έχει βεβηλωθεί. Ταυτόχρονα, δεν πρέπει να περιορίζεται απλώς σε µια απάντηση απέναντι στην αµαρτωλότητά µας. Εάν τη θεωρήσουµε αποκλειστικά ως πράξη λύτρωσης από την αµαρτία, κινδυνεύουµε να παραβλέψουµε τη θετική και δηµιουργική της αξία, χάνοντας έτσι τη βαθύτερη αποκάλυψη που προσφέρει για την ανθρώπινη κατάσταση. Η συγχώρηση, ως δηµιουργική πράξη εκ του µηδενός, αντανακλά µε τρόπο µοναδικό τόσο την προέλευση όσο και τον τελικό προορισµό της ύπαρξής µας: να καταστούµε εικόνες του Θεού!
Ας µην φτάνουµε στον αρχαίο εξοστρακισµό ή να συγχέουµε ότι πρέπει να υποµένουµε λάθη και καταστάσεις άλλων. Αυτό µπορεί να γίνει κατανοητό όταν σταµατήσουµε απλώς να υπάρχουµε, αλλά να ζούµε… η ζωή είναι κατάκτηση. Τη συγγνώµη την κατακτάς µε πολύ απλούς τρόπους. Εγκράτεια από τη µία, υποµονή από την άλλη. Ας µην µπερδεύουµε όµως τη βία (ενδοοικογενειακή βία και παραβατικότητα) µέσα σε µία χειριστική σχέση µεταξύ ενός πρότυπου πατριαρχίας και της γυναίκας που πρέπει να υποµένει και να επιστρέφει απλώς κάνοντας υποµονή! Το γενικότερο περιβάλλον µας είναι γενικώς τοξικό και δεν πρέπει να εξαπατηθούµε από ψευδείς αφηγήσεις. ∆εν πρέπει να επιτρέψουµε να συνεχιστεί η καταπίεση ή να αποδεχθούµε συµβιβασµούς που υπονοµεύουν τα θεµελιώδη δικαιώµατα. Συνήθως η ζωή αντιµετωπίζει την τραγικότητά της µε το φάρµακο της λήθης. Τα πάντα είναι µια επιλογή µεταξύ αλήθειας και παραπλάνησης, µεταξύ δικαιοσύνης και καταπίεσης. Οι αποφάσεις που θα ληφθούν σήµερα θα διαµορφώσουν την ιστορία, καθορίζοντας εάν θα επικρατήσει η ακεραιότητα ή εάν θα επιµείνει η σκληρότητα και το µίσος! Όλα αυτά κρύβουν µέσα τους τη «συνέπεια», την «τιµιότητα», την «αξιοκρατία». Και διερωτάται κανείς µε ειλικρίνεια ή «καρδία καθαρά»: Με ποιο πρωτογενές κίνητρο θα ασκηθούν αυτές οι αρετές και ποια αίσθηση ευθύνης θα τις υπαγορεύσει χωρίς συγγνώµη και µία πνευµατική επανάσταση; (βλ. Γ. Πευκιανάκη, Παραβατικότητα, Χανιώτικα Νέα, 1-3-2025, σελ. 22).
* Ο δρ Κωνσταντίνος Β. Ζορµπάς είναι γενικός διευθυντής της Ορθοδόξου Ακαδηµίας Κρήτης
