«Υπάρχουν έργα χαρακτικής άψογα από τεχνική και άλλα που είναι “ορνιθοσκαλίσματα”. Εκείνο που κάνει το έργο τέχνης, δεν είναι η τεχνική αλλά η συγκίνηση που εκπέμπει. Γιατί η τέχνη (η καθεμιά από τις καλές τέχνες) έχει το μεγάλο προσόν να αγγίζει το θεατή – αναγνώστη – ακροατή με άπειρα συναισθήματα και συγκινήσεις, που αν ο κόσμος είχε ευαισθητοποιηθεί και προσπαθούσε να “διαβάζει” τις καλές τέχνες, θα ήταν σίγουρα καλύτερος…
H τεχνική όσο τέλεια και να ’ναι -και πρέπει να ’ναι- έρχεται δεύτερη. Στην αξία του έργου τέχνης, δε θα ’ταν υπερβολή να πούμε πως ένα έργο χωρίς τη μαγική δύναμη που εκπέμπει για να συγκινήσει τον άνθρωπο, είναι απλώς “εργόχειρο”.
Το έργο τέχνης είναι κατάθεση ψυχής!..»
Γιώργης Βαρλάμος¹
Προεκτείνοντας αυτές τις σκέψεις, μπορούμε να συμπεράνουμε πως αν η συγκίνηση που μεταδίδει στο δέκτη το έργο ενός δημιουργού είναι ισχυρή, τότε το έργο έχει πετύχει τον σκοπό του. Αν όμως ο δέκτης γνωρίζει επιπλέον μερικά βασικά στάδια και βάσανα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, μπορεί βαθύτερα να εισχωρήσει στον μαγικό της κόσμο.
Υποσχέθηκα προ ημερών να δώσω μερικά στοιχεία για την μεταξοτυπία, που μαζί με τη λιθογραφία συναποτελούν την κατηγορία της επιπεδοτυπίας.²
Γράφει πάλι ο Γ.Β.: «Αν ένα τελαρωμένο ειδικό μετάξι το ακουμπήσουμε πάνω σε ένα φύλλο χαρτί και πιέσουμε πάνω του ένα πηχτό μελάνι, φυσικό είναι να βγει από τις τρύπες του μεταξιού στο χαρτί. Λογικό είναι να μην αφήσουμε παντού τις τρύπες του μεταξιού ανοικτές, σκεπάζοντάς τες, π.χ. μ’ ένα χαρτί ή με μία κόλλα, σχηματίζοντας δηλαδή τα άσπρα του σχεδίου μας. Τότε περνώντας το μελάνι μόνο από τις τρύπες που αφήσαμε ανοικτές, έχουμε τυπωμένο το σχέδιό μας».³
Έχουμε δηλαδή ένα λεπτό ειδικό μετάξι καλά τεντωμένο σαν τύμπανο σ’ ένα τετράγωνο ή παραλληλόγραμμο μεταλλικό ή ξύλινο τελάρο. Η μια πλευρά του τελάρου ανοιγοκλείνει με μεντεσέδες προσαρμοσμένους πάνω στον πάγκο εργασίας, ενώ το τεντωμένο μετάξι βρίσκεται στην κάτω μεριά του τελάρου, δηλ. εφάπτεται σχεδόν με την επιφάνεια του πάγκου. Κάτω ακριβώς από το μετάξι τοποθετούμε τη χάρτινη, χαρτονένια, μεταλλική ή ό,τι επιφάνεια θέλουμε να τυπώσουμε κι απάνω της, τοποθετούμε προσεχτικά ένα χάρτινο στένσιλ (συνήθως από ριζόχαρτο), που πάνω του έχουμε σχεδιάσει, κόψει και αφαιρέσει τα σχέδια (γράμματα ή γραμμές που θέλουμε να τυπωθούν). Κατεβάζουμε το τελάρο, μονώνουμε με ταινίες τα κενά που περισσεύουν γύρω-γύρω, και τοποθετούμε το πηχτό σαν μέλι ειδικό μελάνι, στην πάνω μεριά του τελάρου. Πιέζουμε σταθερά προς τα κάτω με μια ειδική σπάτουλα και το θέμα μας αποτυπώνεται στην επιφάνεια καθώς το μελάνι πιέζεται και βγαίνει μέσ’ απ’ τους πόρους του μεταξιού. Καθώς τώρα το ριζόχαρτο έχει κολλήσει στην κάτω πλευρά του μεταξιού, τοποθετούμε μία -μία τις υπόλοιπες επιφάνειες και έχουμε όσα αντίτυπα θέλουμε, με την ίδια διαδικασία.
Αυτός είναι ο απλούστερος τρόπος· η ονοματοθεσία των οδών, μέχρι το 2000 τουλάχιστον, γινόταν μ’ αυτόν τον απλό τρόπο, και συμβαίνει να έχω σχεδιάσει χιλιάδες οδούς πάνω στο ριζόχαρτο, για όλες τις πόλεις και τα χωριά της Ελλάδας, επί έντεκα συναπτά έτη.
Υπάρχουν φυσικά κι άλλοι τρόποι δημιουργίας στένσιλ, με το χέρι αλλά και με φωτοχημικές μεθόδους. Επίσης η μηχανή έχει αυτοματοποιηθεί, εν όλω ή εν μέρει.
*** * ***
Μολονότι από τις αρχές κιόλας του 20ου αιώνα η μεταξοτυπία είχε προταθεί για τη δημιουργία ανεξάρτητων καλλιτεχνικών χαρακτικών έργων (ρωσική πρωτοπορία κ.ά. κινήματα) ωστόσο επικράτησε επί σειρά ετών για διαφημιστικές, κυρίως, εφαρμογές, σαν παρακλάδι των εφαρμοσμένων τεχνών όπως π.χ. και ο αερογράφος. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο μέσω της Op art και άλλων κινημάτων και με βασικό όχημα τον Andy Warhol, ξαναβρήκε τον δρόμο της με επάξιους συνεχιστές.
*** * ***
Φυσικά και πρέπει πάντα να γίνεται διάκριση ενός αυθεντικού χαρακτικού (μεταξοτυπίας, ξυλογραφίας κ.λπ.) από τις απλές μηχανικές αναπαραγωγές.
Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα (και στο εξωτερικό) διάφοροι επιχειρηματικοί κύκλοι εκμεταλλευόμενοι τη συμπάθεια ενός κόσμου (αλλά και την άγνοια και τη σύγχυση που επικρατεί) απέναντι στη χαρακτική, δημιούργησαν τα λεγόμενα moultiples (πολλαπλά) των οποίων όμως η πραγματική αξία, όσο κι αν η τεχνική αρτιότητα ή η καλλιτεχνική αξία του πρωτοτύπου είναι μεγάλη, δεν ξεπερνά την αξία μιας απλής αναπαραγωγής.
Χιλιάδες αριθμημένα αντίτυπα μοσχοπουλήθηκαν μέσα στα τριάντα περίπου χρόνια της καταναλωτικής “γλύστρας” του ελληνικού λαού και όχι μόνο, δυστυχώς με τη συνενοχή και την υπογραφή σημαντικών καλλιτεχνών. Ας παρηγορηθούμε τουλάχιστον με την υπόθεση ότι συνέβαλαν ίσως θετικά στην ανάπτυξη της αισθητικής των νέων κυρίως γενεών, κι ας ξεκρεμάσουμε πια απ’ τους τοίχους των σπιτιών μας και των τραπεζών, όσα απ’ αυτά έχουν ήδη ξεθωριάσει.
Για να θεωρηθεί ένα έργο γνήσιο χαρακτικό θα πρέπει κάτω αριστερά να αριθμείται μ’ ένα κλάσμα, ο αριθμητής του οποίου δείχνει τον αύξοντα αριθμό και ο παρονομαστής το σύνολο των τυπωμάτων (τιράζ). Κάτω δεξιά υπογράφεται και χρονολογείται και στο κέντρο, κάτω απ’ το θέμα, ο καλλιτέχνης γράφει -αν θέλει- τον τίτλο. Δικαιούται μάλιστα να εκτυπώσει ένα ποσοστό 20% του τιράζ επί πλέον, με την ένδειξη Ε.Α. ή Ε.Ε. ή δοκίμιο και με λατινική αρίθμηση. Οι κανονισμοί αυτοί έχουν ρυθμιστεί σε διεθνή καλλιτεχνικά συνέδρια, για να προστατεύουν τον φιλότεχνο αγοραστή και τον συλλέκτη. Φυσικά ισχύουν από τα τέλη του 19ου αι. κ.ε. διότι π.χ. για τα χαρακτικά του Dürer και για τις χιλιάδες εικονογραφήσεις βιβλίων η γνησιότητα τεκμαίρεται από τις εκτιμήσεις των εμπειρογνωμόνων.
*** * ***
Ανακεφαλαιώνοντας
Α. Έχουμε τρεις βασικές μεθόδους χαρακτικής:
1. Υψιτυπία (ξυλογραφία4, λινόλεουμ, γυψογραφία, πλέξιγκλας κ.λπ.).
2. Βαθυτυπία (χαλκογραφία5, τσιγκογραφία, πλέξιγκλας κ.λπ.).
3. Επιπεδοτυπία (λιθογραφία, μεταξοτυπία).
Β. Χαρακτικό λέγεται το τυπωμένο χαρτί, όχι η πλάκα (μήτρα) που φέρει χαραγμένη την εικόνα και μάλιστα αντίστροφα.
Γ. Χαρακτικά γνήσια θεωρούνται οι στάμπες (βαθυτυπίες, υψιτυπίες κ.λπ.) που έχουν τυπωθεί από μήτρες τις οποίες έχει επεξεργαστεί με το χέρι του ο καλλιτέχνης.
Σήμερα ωστόσο, με την εξέλιξη της τεχνολογίας, την ψηφιακή εκτύπωση, τη φωτοχημική μεταξοτυπία, τη φωτοχαλκογραφία, μια τέτοια εκτύπωση μπορεί να διεκδικήσει τη γνησιότητά της σαν χαρακτικό, αρκεί τη συνολική ευθύνη σχεδιασμού και εκτύπωσης να την έχει και να την υπογράφει ο καλλιτέχνης, αλλά και το οπτικό αποτέλεσμα να “δικαιολογεί” τη χρήση της α’ ή της β’ σύγχρονης μεθόδου.
* Ο Γρ. Νιόλης είναι
ζωγράφος, χαράκτης
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1, 3: Γ. Βαρλάμος, “ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ” Σύγχρονη Εποχή, 2010.
2. Μερικοί την μεταξοτυπία την εντάσσουν στη βαθυτυπία.
4. Υποκατηγορίες της ξυλογραφίας είναι, το πλάγιο ξύλο και το όρθιο ξύλο.
5. Υποκατηγορίες της χαλκογραφίας είναι, η ξηρή χάραξη, η οξυγραφία (aquaforte), το μαλακό βερνίκι (vernis mou), η τεχνική της ζάχαρης κ.λπ.
