■ Οι “διαδροµές” στα Εργαστήρια Συντήρησης του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων
Στον πάγκο εργασίας τους µπορείς να συναντήσεις αµέτρητα µικροσκοπικά κεραµικά θραύσµατα ή κάποιο λαβωµένο γλυπτό. Άλλοτε προσηλωµένοι πάνω από ένα µικροσκόπιο αναζητούν πληροφορίες για όσα έζησε µέχρι να φτάσει στα χέρια τους ένα εύρηµα κι άλλες φορές σκυµµένοι πάνω από µια αρχαιότητα παλεύουν να αποτινάξουν από πάνω της τις “ρυτίδες” της φθοράς και του χρόνου, για να χαρίσουν στο αντικείµενο µια δεύτερη ζωή. Μία ζωή µε την οποία δένονται ισόβια, αφού ακόµα κι όταν τα ευρήµατα “αναστηθούν” και βρουν τη θέση τους στην προθήκη του µουσείου, εκείνοι θα είναι πάντα εκεί για να φροντίσουν να διατηρηθούν όπως πρέπει.
Ο λόγος για τους συντηρητές και τις συντηρήτριες αρχαιοτήτων που µαζί µε τους αρχαιολόγους αποτελούν βασικούς θεµατοφύλακες των αρχαιολογικών θησαυρών ενός τόπου.
Οι “διαδροµές” βρέθηκαν αυτή την εβδοµάδα στα εργαστήρια συντήρησης του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων στη Χαλέπα και µίλησαν µε τους συντηρητές και τις συντηρήτριες των εργαστηρίων για τις χαρές και τις προκλήσεις της δουλειάς τους αλλά και για τον κοµβικό τους ρόλο ώστε όλοι εµείς, ως επισκέπτες του µουσείου, να µπορούµε να “ταξιδεύουµε” στο παρελθόν.
ΥΠΕΡΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
Για όσους είχαν την εµπειρία να βρεθούν στα εργαστήρια του παλιού Αρχαιολογικού Μουσείου που βρίσκονταν στην οδό Χάληδων, οι διαφορές που διαπιστώνει επισκεπτόµενος τις νέες εγκαταστάσεις στη Χαλέπα είναι εντυπωσιακές. Τα νέα εργαστήρια είναι ευρύχωρα, σύγχρονα, καλά εξοπλισµένα και κυρίως ασφαλή για τους εργαζόµενους που συχνά χρησιµοποιούν διαλύτες και άλλα υλικά που είναι επικίνδυνα για την υγεία τους.
«Τα εργαστήρια νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων εκτείνονται σε µια έκταση 360 τµ στο ισόγειο από τη βόρεια πλευρά του κτηρίου, σύµφωνα µε τη χωροθέτηση του µελετητή – αρχιτέκτονα Θεοφάνη Μποµπότη», µας εξηγεί η συντηρήτρια Άννα Μυλωνά καθώς µας ξεναγεί στους χώρους.
Η ίδια είχε καθοριστική συµβολή στην οργάνωση και τον εξοπλισµό των εργαστηρίων καθώς ήταν εκείνη που συνέταξε το σχετικό τεύχος.
Στον χώρο λειτουργούν εργαστήρια συντήρησης Κεραµικής, Γυαλιού και Οργανικών Υλικών, Λίθου και Μετάλλου.
«Τα εργαστήρια διαθέτουν σύγχρονο και ειδικό εξοπλισµό για τη συντήρηση, συµπλήρωση, ανασύνθεση και τεκµηρίωση του πολυποίκιλου υλικού από τις ανασκαφές που διενεργούνται στις διάφορες θέσεις της Περιφερειακής Ενότητας Χανίων. ∆ιαθέτουν ειδικό εξοπλισµό για την εξέταση, τη φωτογραφική τεκµηρίωση, τον µικροσκοπικό και µακροσκοπικό έλεγχο για τη διάγνωση της φθοράς και για την επιλογή της κατάλληλης µεθόδου συντήρησης και αποκατάστασης», µας εξηγεί η κα Μυλωνά καθώς περιηγούµαστε στο εργαστήριο Κεραµικής, στο οποίο και εργάζεται η ίδια µαζί µε τη Νεκταρία Ζαµπετουλάκη.
ΟΙ… ΠΡΩΤΕΣ ΒΟΗΘΕΙΕΣ
Λίγο πριν βρεθούµε µε τους εργαζόµενους γύρω από ένα µεγάλο τραπέζι για να συζητήσουµε, επισκεπτόµαστε το εργαστήριο Λίθου, όπου συναντάµε τους Ηλία Μιχαλογιάννη και Τιµολέοντα Σιάκουλη να δουλεύουν µε λέιζερ πάνω σε πέτρινα αρχαιολογικά ευρήµατα. Ρωτάµε πως κυλάει η δουλειά τους καθώς τα εργαστήρια εξυπηρετούν συστηµατικές ανασκαφές που γίνονται σε όλο τον Νοµό Χανίων αλλά και σωστικές ανασκαφές που σχετίζονται µε τη δόµηση. «Υπάρχει µεγάλος όγκος ανάλογα µε τις ανασκαφές που γίνονται. Τα ευρήµατα όλα έρχονται εδώ και µπαίνουν οι προτεραιότητες από τους αρχαιολόγους για το ποια θα συντηρηθούν πιο άµεσα, ποια θα εκτεθούν κ.λπ.», εξηγεί ο κ. Σιάκουλης.
Η κα Μυλωνά τονίζει ότι πολλές φορές τα ίδια τα ευρήµατα θέτουν τις προτεραιότητες στη συντήρηση καθώς πέρα από την αρχαιολογική δηµοσίευση συχνά η κατάσταση διατήρησης ενός αντικειµένου είναι αυτή που απαιτεί άµεσες παρεµβάσεις: «Συχνά χρειάζεται να δοθούν κάποια πρώτα σωστικά µέτρα στην ανασκαφή από τους συντηρητές οι οποίοι πηγαίνουν εκεί για να κάνουν τη στερέωση και να διασφαλίσουν την ασφαλή αποµάκρυνση των αντικειµένων και τη µεταφορά τους στα εργαστήρια».
Οι πρώτες στιγµές που θα εντοπιστεί ένα εύρηµα στο πεδίο είναι ιδιαίτερα κρίσιµες, όπως µας εξηγούν οι συνοµιλητές µας, καθώς λάθος χειρισµοί σε συνδυασµό µε την απότοµη αλλαγή περιβάλλοντος µπορεί να αποβούν µοιραίοι για τη διατήρηση των ευρηµάτων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα που µας αναφέρουν κι έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία, όταν στις ανασκαφές της Ζάκρου στο Λασίθι, βρέθηκε ένα πηγάδι και µέσα σε αυτό ένα κύπελλο που περιείχε ελιές, στις οποίες σώζονταν ακόµα η σάρκα. Όταν, όµως, αυτές ανασύρθηκαν από το υγρό περιβάλλον που συντηρούνταν για αιώνες, µέσα σε λίγο χρόνο απέµειναν µόνο τα… κουκούτσια.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ… ΥΠΟΜΟΝΗΣ
Καθώς καθίσαµε γύρω από το τραπέζι του Εργαστηρίου Κεραµικής, η συντηρήτρια Θεανώ Ανδρουλάκη µας εξηγεί ότι τα ίδια τα ευρήµατα λειτουργούν συχνά ως “οδηγός” για τους συντηρητές. «Το ίδιο το εύρηµα µας οδηγεί στους χειρισµούς που πρέπει να κάνουµε. Αυτό σχετίζεται τόσο µε την κατάσταση διατήρησης που βρίσκεται ένα αντικείµενο όσο και από την ιστορική και καλλιτεχνική του αξία. Αν για παράδειγµα βρεθεί µέσα σε µια ταφή ένα αντικείµενο σπάνιο δίνεται προτεραιότητα σε αυτό», σηµειώνει.
Αντίστοιχα η κατάσταση που βρίσκονται τα αρχαία αντικείµενα επιβάλλουν και τους χρόνους συντήρησής τους καθιστώντας, συχνά, τη δουλειά του συντηρητή µία άσκηση… υποµονής.
«Ο χρόνος εξαρτάται από την επιφάνεια και πόσο εύκολα αποµακρύνεται η φθορά. Μπορεί να πάρει 6 ή και 8 µήνες», αναφέρει ο συντηρητής Ηλίας Μιχαλογιάννης.
Όµως ακόµα και οι 8 µήνες µπορεί να αποδειχθούν λίγοι σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στα αµέτρητα θραύσµατα που συναντήσαµε πάνω στους πάγκους του Εργαστηρίου Μετάλλου κι εκείνο που γίνεται η διαλογή κεραµικών, θραύσµατα τα οποία οι συντηρητές καλούνται να ανασυνθέσουν σαν να συµπληρώνουν ένα αρχαιολογικό παζλ µε αυθεντικά – µοναδικά κοµµάτια.
ΜΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ – ΠΟΛΛΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Η δουλειά του συντηρητή εκτός από υποµονή απαιτεί και να διαθέτει κανείς ευρηµατικότητα, γνώσεις πολλών και διαφορετικών επιστηµονικών πεδίων, αλλά και πνεύµα συνεργασίας καθώς οι προκλήσεις που αντιµετωπίζει ένας συντηρητής είναι πολλές.
«Είναι πολύ θετικό ότι όσοι εργαζόµαστε στα εργαστήρια συντήρησης είµαστε απόφοιτοι του παλιού ΤΕΙ στην Αθήνα, που ήταν και το µοναδικό, κάτι που σηµαίνει ότι µοιραζόµαστε τις ίδιες γνώσεις και µεθόδους δουλειάς. Από εκεί και πέρα χρειάζεται πνεύµα συνεργασίας», αναφέρει η συντηρήτρια Αµαλία Μπουντρογιάννη, ενώ η Πιπίνα ∆ηµητριάδου που εργάζεται στη διαλογή κεραµικών προσθέτει: «Σίγουρα η δουλειά του συντηρητή απαιτεί µεγάλη υποµονή, εφευρετικότητα για να βρίσκει λύσεις στα προβλήµατα, αλλά και διαλλακτικότητα και σεβασµό της γνώµης των άλλων».
Συγχρόνως ένας συντηρητής θα πρέπει να ενηµερώνεται διαρκώς για τις εξελίξεις στο πεδίο της δουλειάς τόσο ως προς τις θεωρητικές προσεγγίσεις όσο και ως προς τα µέσα και τον σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισµό. «Πρέπει να είσαι πάντα “ανοιχτός” στο να µαθαίνεις καινούρια πράγµατα και ως προς τα υλικά και ως προς τις τεχνικές», αναφέρει η Θεανώ Ανδρουλάκη και συµπληρώνει πως απαραίτητη για έναν συντηρητή είναι επίσης η καλή συνεργασία µε τους αρχαιολόγους, τους τεχνίτες, µε σχεδιαστές και άλλες ειδικότητες.
«Ένας συντηρητής έχει µια ευρεία γνώση πολλών θεµάτων. Γνωρίζει από χηµεία και φυσική, ξέρει από ζωγραφική και γλυπτική. Μπορεί να συζητήσει µε έναν αρχιτέκτονα ή έναν πολιτικό µηχανικό για στατικά θέµατα. Παράλληλα, εκτός από τους αρχαιολόγους συνεργάζεται µε χηµικούς, φυσικούς κ.λπ.», συµπληρώνει ο Ηλίας Μιχαλογιάννης.
ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
Ρωτάµε τους συνοµιλητές µας αν ένας συντηρητής έχει ως αποστολή να φέρει ένα εύρηµα στην αρχική του µορφή ή αν θα πρέπει να διατηρήσει σηµάδια µεταγενέστερων επεµβάσεων και απόπειρες συντήρησης. «Υπάρχει ένας κανόνας που λέει ότι πρέπει να διασώσουµε το µήνυµα που µεταφέρει το αντικείµενο. Πρέπει λοιπόν να κρατήσει το αντικείµενο την πατίνα του», εξηγεί ο Ηλίας Μιχαλογιάννης και προσθέτει: «Για παράδειγµα κάποια κεραµικά που δεν ήταν καλά στην αρχαιότητα τα έσπαγαν και τα πετούσαν. Αν αυτά βρεθούν σήµερα δεν είναι σωστό εµείς να τα κολλήσουµε και να τα εκθέσουµε γιατί θα χαθεί η πληροφορία ότι εκείνοι τα έσπαγαν. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το ποια θα είναι η αντιµετώπιση ενός ευρήµατος, αν θα το κολλήσουµε ή όχι δηλαδή, το αποφασίζει ο αρχαιολόγος».
Σήµερα, ωστόσο, όπως τονίζει η συντηρήτρια και προϊσταµένη του Τµήµατος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων Χρυσούλα Σγουράκη, οι συντηρητές χρησιµοποιούν µεθόδους και υλικά (κόλες, υλικά συµπλήρωσης κ.λπ.) που είναι αντιστρεπτά, δηλαδή µπορούν να αφαιρεθούν χωρίς να “πληγώσουν” το αντικείµενο. Έτσι εξασφαλίζεται η δυνατότητα στους συντηρητές του µέλλοντος, να αξιοποιήσουν δικές τους τεχνικές και µεθόδους συντήρησης που θα είναι ακόµα πιο αποτελεσµατικές.
ΧΑΡΑ ΚΑΙ ΕΚΠΛΗΞΕΙΣ
Ποια είναι όµως η στιγµή της χαράς για έναν συντηρητή; «Σίγουρα όταν έρχεται το αποτέλεσµα. Όµως και η πορεία προς αυτό κρύβει πολλές συγκινήσεις αφού συχνά είσαι ο πρώτος που ανακαλύπτει κάποιες πληροφορίες», σηµειώνει η Πιπίνα ∆ηµητριάδου, ενώ η Άννα Μυλωνά προσθέτει ότι κάποιες φορές αυτή η διαδικασία µπορεί να κρύβει «µια ανασκαφή µέσα στην ανασκαφή»: «Μπορεί για παράδειγµα να βρεις ένα αγγείο γεµάτο µε χώµα που µέσα του περιέχονται χάντρες. Μπορείς να συναντήσεις επιζωγραφισµένες εικόνες, δηλαδή εικόνες που από κάτω κρύβονται άλλες. Σε κάθε περίπτωση, αν ο αρχαιολόγος συνοµιλεί και αποκωδικοποιεί τον θάνατο ενός ευρήµατος ο συντηρητής φέρνει την αναγέννηση κι αυτό κρύβει µεγάλη χαρά».
«∆εν υπάρχει ρουτίνα σε αυτή τη δουλειά, είναι ένα διαρκές ταξίδι πίσω στον χρόνο», τονίζει η Χρυσούλα Σγουράκη καθώς όλοι τους έχουν να θυµηθούν εκπλήξεις που δοκίµασαν κατά τη διάρκεια της εργασίας τους, όπως τα ειδώλια που εντόπισαν µέσα σε ένα αγγείο γεµάτο από χώµα, το χρώµα που αποκαλύφθηκε κάτω από επικάθιση σε γλυπτά κ.ά.
∆ΙΑ ΒΙΟΥ ΦΡΟΝΤΙ∆Α
Λίγο πριν ολοκληρώσουµε την κουβέντα µας ρωτάµε τους συντηρητές και τις συντηρήτριες του Μουσείου πως αισθάνονται όταν περιηγούνται οι ίδιοι στην έκθεση και ποια είναι η σχέση τους µε τα αντικείµενα τα οποία έχουν πια βρει τη θέση τους στις προθήκες: «Καταρχάς όλα τα αντικείµενα που βρίσκονται στην έκθεση έχουν περάσει από τα χέρια µας», απαντούν, ενώ µετά που στήθηκε η έκθεση -κι αφού είχε προηγηθεί η δική τους καθοριστική συµβολή στην οργάνωση και µεταφορά του συνόλου του αρχαιολογικού υλικού από τους χώρους του παλαιού µουσείου στο νέο- έχουν αναλάβει να φροντίζουν για την καλή κατάσταση των 4100 εκθεµάτων που φιλοξενούνται σήµερα στις προθήκες του Μουσείου.
«Κάθε Τρίτη οι συντηρητές ανεβαίνουµε να καθαρίσουµε τα εκθέµατα. Το ιδιαίτερο µετά το στήσιµο της έκθεσης είναι ότι τώρα που η εικόνα του Μουσείου έχει “σφραγιστεί”, κάθε φορά που ανοίγεις τις προθήκες έχεις την έγνοια και το άγχος να µην αλλοιωθεί αυτή η εικόνα ούτε στο ελάχιστο», επισηµαίνει η Άννα Μυλωνά και τονίζει ότι πέραν αυτού τα εργαστήρια είναι εξοπλισµένα µε ασύρµατο σύστηµα ελέγχου του µικροκλίµατος του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων, των προθηκών και των αποθηκών του, προκειµένου να εξασφαλιστούν σταθερές συνθήκες περιβαλλοντικών παραµέτρων (θερµοκρασία, υγρασία, οπτικό και ακουστικό κλίµα).
Αυτή η “ρουτίνα” της Τρίτης διατηρεί ζωντανή και την “ισόβια” σχέση των συντηρητών µε τα αντικείµενα, που κάποια χρόνια πριν οι ίδιοι µε τη δουλειά και το µεράκι τους, τούς χάρισαν µια δεύτερη ευκαιρία ζωής…
Ξένες σχολές, εµπειρικοί και σύγχρονοι συντηρητές
Είναι εντυπωσιακό ότι σε µία χώρα µε τον µοναδικό αρχαιολογικό πλούτο της Ελλάδας, ότι το πρώτο Τµήµα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, ιδρύθηκε µόλις το 1985 (πρόκειται για το ΤΕΙ που λειτουργούσε στο Αιγάλεω και πλέον έχει ενταχθεί στη Σχολή Εφαρµοσµένων Τεχνών και Πολιτισµού στο Πανεπιστήµιο ∆υτικής Αττικής).
Έως τότε η όποια συντήρηση γίνονταν είτε από συντηρητές ξένων Αρχαιολογικών Σχολών (Αµερικανική, Βρετανική κ.ά.) είτε από εµπειρικούς συντηρητές που διδάσκονταν από τις αποστολές των ξένων σχολών. «Εκείνα τα χρόνια υπήρχε και η Σχολή ∆οξιάδη που έβγαζε συντηρητές», µας εξηγεί η συντηρήτρια Αγγελική Καραπατάκη, ενώ συντηρήτρια και προϊσταµένη του Τµήµατος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων Χρυσούλα Σγουράκη προσθέτει πως κάποιες ανάγκες συντήρησης έργων καλύπτονταν από αποφοίτους της Σχολής Καλών Τεχνών που µετέπειτα σπούδαζαν στη Σχολή ∆οξιάδη.
Κι αν η καθυστερηµένη αυτή ανταπόκριση της ελληνικής Πολιτείας ως προς την ανάγκη ίδρυσης Τµήµατος Συντηρητών στην Ελλάδα ανήκει στο παρελθόν, ούτε σήµερα λείπουν τα προβλήµατα. Ενδεικτικά αναφέρουµε ότι έχουν πάνω από 10 χρόνια να γίνουν προσλήψεις µόνιµων συντηρητών στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, µε τις πρόσθετες ανάγκες που υπάρχουν να καλύπτονται περιστασιακά από συµβασιούχους αποφοίτους του Τµήµατος Συντηρητών.
Εκπαιδευτικό πρόγραµµα ‘‘Θink’’
Σηµειώνεται ότι το Τµήµα Συντήρησης συµµετέχει στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα “Θink” παράγοντας γύψινα εκµαγεία και εκπαιδεύοντας τους µαθητές των σχολείων Πρωτοβάθµιας και ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης στο δύσκολο έργο του καθαρισµού των γκράφιτι, έργο το οποίο αντιµετωπίζει το Τµήµα Συντήρησης άµεσα κάθε φορά που απαιτείται στην εντός των τειχών κηρυγµένη προστατευόµενη πόλη των Χανίων όσο και εκτός.
