«Τούτων δὲ πάντων ἀρχὴ καὶ τὸ μέγιστον ἀγαθὸν φρόνησις. Διὸ καὶ φιλοσοφίας τιμιώτερον ὑπάρχει φρόνησις, ἐξ ἧς αἱ λοιπαὶ πᾶσαι πεφύκασιν ἀρεταί, διδάσκουσα ὡς οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως καί καλῶς καὶ δικαίως οὐδὲ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως ἄνευ τοῦ ἡδέως. Συμπεφύκασι γὰρ αἱ ἀρεταί τῷ ζῆν ἡδέως, καὶ τὸ ζῆν ἡδέως τούτων ἐστὶν ἀχώριστον». (Επιστολή προς Μενοικέα)
«Αφετηρία για όλα αυτά, και μέγιστο αγαθό συνάμα, είναι η φρόνηση. Γι’ αυτό και είναι πολυτιμότερη η φρόνηση κι από τη φιλοσοφία ακόμα, γιατί απ’ αυτήν απορρέουν όλες οι αρετές, και μας διδάσκει (η φρόνηση) ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς χαρούμενα αν η ζωή του δεν έχει σύνεση, ομορφιά και δικαιοσύνη, κι ούτε πάλι μπορεί να έχει η ζωή του σύνεση, ομορφιά και δικαιοσύνη αν δεν έχει χαρά. Γιατί οι αρετές αυτές είναι σύμφυτες με το να ζει κανείς ευτυχισμένα, κι η ευτυχισμένη ζωή είναι αξεχώριστη από τις αρετές»
Είναι σημαντικό να επισημάνουμε αμέσως ότι αντίθετα με τους περισσότερους άλλους φιλοσόφους και κυρίως τους Στωικούς οι οποίοι θεωρούν την αρετή σαν υπέρτατο αγαθό, ο Επίκουρος δέχεται την αρετή αποκλειστικά σαν ένα μέσο για να φθάσει ο άνθρωπος στην υπέρτατη ευτυχία, δηλαδή στην ηδονή. Λέει χαρακτηριστικά: Η τέχνη του γιατρού δεν είναι κάτι που το εκτιμούμε αυτό καθ’ αυτό, αλλά επειδή προσφέρει κάτι καλό στην υγεία μας. Έτσι και η Φρόνηση, που πρέπει να τη θεωρούμε σαν τέχνη ζωής και απ’ αυτήν απορρέουν όλες οι αρετές, δεν έχει καμιά αξία, αν απ’ αυτήν δεν βγαίνει κάποιο θετικό αποτέλεσμα. Ο άνθρωπος θέλει την Φρόνηση μόνο σαν παράγοντα που γεννά και προσφέρει ηδονή. Από τη Φρόνηση πάλι, όπως είπαμε, πηγάζουν οι άλλες αρετές: η Εγκράτεια, η Ανδρεία και η Δικαιοσύνη.
Η Φρόνηση θα βοηθήσει τον άνθρωπο να έχει μια σωστή αντίληψη για το καλό και το κακό. Έτσι μπορεί να ελέγξει τους φόβους και τις επιθυμίες του, να εξαλείψει τα λάθη και τις προκαταλήψεις του και να τον οδηγήσει στην επίτευξη της ηδονής, δηλαδή της ευτυχισμένης ζωής.
Η Εγκράτεια είναι επιθυμητή διότι μας προσφέρει ψυχική ηρεμία και κατευνάζει τις καρδιές με ένα αίσθημα αρμονίας. Είναι αυτή που θα βάλει την κάθε μας δραστηριότητα κάτω από τον έλεγχο της Φρόνησης και μας επιτρέπει να απολαμβάνουμε με μέτρο τις ηδονές έτσι που κανένας πόνος να μη γεννιέται απ’ αυτές.
Η Ανδρεία είναι συνυφασμένη με έννοιες όπως η δραστηριότητα, ο κόπος, ο πόνος, η αντοχή, η εργατικότητα, η καρτερικότητα. Από μόνα τους όλα αυτά δεν είναι ελκυστικά. Επιδιώκουμε όμως την Ανδρεία, διότι μας απαλλάσσει από την ανησυχία και το φόβο και μας απελευθερώνει από τον ψυχικό και σωματικό πόνο. Ο άνθρωπος πρέπει να διαμορφώνει ένα δυνατό και αγέρωχο πνεύμα που τον απελευθερώνει από την ανησυχία και τη θλίψη.
Τέλος, η Δικαιοσύνη μόνο όφελος έχει να προσφέρει διότι χάρη σ’ αυτήν γαληνεύουν τα πνεύματα και διότι όταν υπάρχει Δικαιοσύνη, ο έντιμος άνθρωπος μπορεί να ελπίζει ότι θα συνεχίσει να έχει όλα αυτά που πραγματικά έχει ανάγκη. Από την άλλη μεριά, η Ανομία φέρνει ψυχική ταραχή και μόνο που κάνει την παρουσία της. Όποιος εκδηλώνει την Ανομία δεν παύει να αντιμετωπίζει τις οχλήσεις της συνείδησής του, τις τιμωρίες του νόμου και το μίσος των συνανθρώπων του.
Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας παραπλανά η λαμπρότητα της λέξης «αρετή» και να θεωρούμε ότι αυτή ταυτίζεται με το ύψιστο αγαθό. Το ύψιστο αγαθό, κατά τον Επίκουρο, είναι η ηδονή και οι τέσσερεις παραδοσιακές «ηθικές αρετές» της ελληνικής φιλοσοφίας είναι μέσα για την επίτευξή της.
(*) Δρ. Μηχανικός τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές:
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ Κείμενα – πηγές της επικούρειας φιλοσοφίας και Τέχνης του Ζην, επιμέλεια Γ. Αβραμίδης, εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2000.
Ολα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο
http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
