Οι καλλιέργειες στην έρημο της Σαχάρας φάνταζαν μέχρι πρόσφατα μακρινό όνειρο καθώς η απουσία βροχοπτώσεων, η ανυπόφορη ζέστη και το φτωχό σε οργανικές ουσίες έδαφος κάνουν τις καλλιέργειες απαγορευτικές. Σήμερα 450 χλμ. νοτιοανατολικά του Αλγερίου στις αρχές της απέραντης ερήμου της Σαχάρας παρατηρείται εντυπωσιακή ανάπτυξη της θερμοκηπιακής καλλιέργειας ντομάτας.
Aνατολικά της οροσειράς του Ατλαντα γύρω από την πόλη της Μπίσκρας έχουν κατασκευαστεί χιλιάδες στρέμματα θερμοκηπίων τα οποία παράγουν τον χειμώνα περίπου 300.000 τόνους ντομάτας. Καθώς οι βόρειες παραθαλάσσιες περιοχές της Αλγερίας δεν μπορούν λόγω κλίματος να παράξουν ντομάτες τον χειμώνα, οι ντομάτες της ερήμου τροφοδοτούν την εσωτερική αγορά την περίοδο αυτή. Χωρίς να έχουν ανταγωνισμό από την εσωτερική αγορά και χωρίς βέβαια να είναι νόστιμες προτιμώνται από τους Αλγερινούς, αν και διατίθενται στη λιανική τιμή των 0.85 € το κιλό, τιμή υψηλή για τα εισοδήματά τους. Ετσι η θερμοκηπιακή καλλιέργεια ντομάτας στην έρημο της Σαχάρας στην Αλγερία έχει καταστεί σήμερα μία προσοδοφόρα δραστηριότητα. Ενώ όμως εκ πρώτης όψεως η καλλιέργεια της ντομάτας στην έρημο φαίνεται εξωπραγματική αυτή κατέστη δυνατή λόγω μίας σειράς παραγόντων που συνέβαλαν σε αυτό και συγκεκριμένα.
Α) Της δυνατότητας άρδευσης των θερμοκηπιακών καλλιεργειών.
Καθώς η έρημος της Σαχάρα πριν από χιλιάδες χρόνια αποτελούσε ένα πλούσιο δάσος με σύνθετο οικοσύστημα στο υπέδαφός της συσσωρεύτηκαν τεράστιες ποσότητες νερού. Αυτές βρίσκονται σε υπόγειους υδροφορείς και σε βάθη που κυμαίνονται από 20 ως 2.000 μέτρα. Το υπόγειο νερό που βρίσκεται σε μικρά βάθη μπορεί εύκολα να αντληθεί με όχι απαγορευτικό κόστος. Αυτό αρδεύει τις θερμοκηπιακές καλλιέργειες αντλούμενο με νόμιμες ή και παράνομες γεωτρήσεις. Το νερό όμως που βρίσκεται στους υπόγειους υδροφορείς της Σαχάρας αποτελεί δυστυχώς ένα εξαντλήσιμο φυσικό πόρο που συσσωρεύτηκε στη διάρκεια χιλιάδων ετών και ο οποίος δεν είναι δυνατό να αναπληρωθεί σήμερα καθώς οι βροχοπτώσεις στην περιοχή είναι σπάνιες.
Β) Της χρήσης αγροχημικών.
Κατά την καλλιέργεια του φυτού στο φτωχό και άγονο έδαφος της ερήμου η ρίζα του μόλις καταφέρνει να αποσπάσει λίγα θρεπτικά στοιχεία απ’ αυτό. Συνεπώς αυτά θα πρέπει να χορηγηθούν υπό μορφή λιπασμάτων κυρίως αζωτούχων, φωσφορούχων και καλιούχων. Κατά κάποιον τρόπο η θερμοκηπιακή καλλιέργεια της ντομάτας στην έρημο μοιάζει με την υδροπονική καλλιέργεια (που εφαρμόζεται ευρύτατα στην Ευρώπη) που το φυτό δεν χρησιμοποιεί το έδαφος για την άντληση των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών, αλλά αυτά του χορηγούνται τεχνητά με κατάλληλα διαλύματα. Εκτός από τα λιπάσματα στα θερμοκήπια αυτά χορηγούνται ανεξέλεγκτα μυκητοκτόνα, ζιζανιοκτόνα και άλλα χημικά. Είναι προφανές ότι όλα τα χρησιμοποιούμενα αγροχημικά καταλήγουν στον υπόγειο υδροφορέα και τον μολύνουν ιδιαίτερα εφόσον αυτός βρίσκεται σε μικρό βάθος.
Γ) Της ενίσχυσης και της στήριξης του κράτους.
Οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες στην έρημο της Σαχάρας ενισχύονται σημαντικά από την αλγερινή κυβέρνηση με πολλούς τρόπους και για διάφορους λόγους. Το κράτος χορηγεί άδειες καλλιεργειών στους ενδιαφερόμενους, τους δίδει εκτάσεις στην έρημο (που αφθονούν) και τους δίδει άδειες γεωτρήσεων. Ταυτόχρονα κάνει έργα υποδομής, δρόμους, ηλεκτροδοτήσεις κ.ά. Οι λόγοι στήριξης της καλλιέργειας ντομάτας στην έρημο είναι πολλοί. Η παραγόμενη ντομάτα καλύπτει τις ανάγκες της εγχώριας αγοράς στην Αλγερία. Πραγματοποιούνται επενδύσεις στις θερμοκηπιακές εγκαταστάσεις από διάφορους επιχειρηματίες και αυξάνεται η απασχόληση. Δημιουργούνται παράλληλες εργασίες και επενδύσεις. Χρειάζονται κατοικίες για τους εργαζόμενους, απαιτούνται επαγγελματίες για την κατασκευή και τη συντήρηση των θερμοκηπίων, απαιτείται η μεταφορά της ντομάτες στις αγορές που θα καταναλωθεί, απαιτούνται μηχανήματα και επαγγελματίες για τις γεωτρήσεις νερού, απαιτούνται συσκευαστήρια της παραγόμενης ντομάτας κ.ά.
Δ) Της ύπαρξης του απαραίτητου εργατικού δυναμικού για τα θερμοκήπια.
Ολο το σύστημα παραγωγής της ντομάτας της ερήμου στηρίζεται στην εργασία χιλιάδων εργατών γης. Αυτοί είναι συνήθως νέοι, στοιβάζονται σε άθλιες παράγκες κατάλληλες για αποθήκες λιπασμάτων και όχι για κατοικίες και είναι συνήθως ανασφάλιστοι. Στην περιοχή οι θερμοκρασίες την ημέρα υπερβαίνουν τους 50 βαθμούς Κελσίου, ενώ τη νύκτα το κρύο είναι έντονο οπότε η διαβίωση σε παράγκες δεν είναι καθόλου ευχάριστη. Οταν εργάζονται, όχι κάθε μέρα, το μεροκάματό τους για οκτάωρη εργασία κυμαίνεται στα 17 ευρώ περίπου. Πολλοί απ’ αυτούς είναι μετανάστες από γειτονικές χώρες χωρίς άδεια εργασίας και όταν η Αστυνομία τους εντοπίσει τους απελαύνει επιβάλλοντας πρόστιμο στον εργοδότη τους.
Ε) Της προθυμίας του ιδιωτικού τομέα να επενδύσει στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες στην έρημο.
Η ανάπτυξη θερμοκηπιακών καλλιεργειών στην έρημο της Αλγερίας δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την ενεργή ανάμειξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Ιδιώτες επενδυτές έχουν κατακλύσει την περιοχή αυτή όπως παλαιότερα οι χρυσοθήρες συνέρρεαν σε διάφορες περιοχές για ανεύρεση χρυσού. Έτσι ντόπιοι αγρότες συναγωνίζονται μικρούς και μεγάλους επενδυτές στην προσπάθεια να αποκομίσουν γρήγορα και μεγάλα οφέλη από την καλλιέργεια της ντομάτας στην έρημο. Αν σταθούν τυχεροί και η τιμή της ντομάτας στη χονδρική αγορά είναι υψηλή τότε μπορεί να αποσβέσουν την επένδυσή τους μόλις σε έναν χρόνο και ο,τιδήποτε αποκομίσουν μετά είναι κέρδος. Παράλληλα, ιδιώτες επενδύουν σε παράπλευρες δραστηριότητες απαραίτητες για τη λειτουργία του γεωργικού αυτού οικοσυστήματος της ερήμου προσδοκώντας γρήγορα και μεγάλα οφέλη. Συνεπώς η ιδιωτική πρωτοβουλία με την αμέριστη αρωγή του κράτους στηρίζει την ανάπτυξη θερμοκηπιακών καλλιεργειών στην έρημο της Αλγερίας.
Σήμερα πολλοί θεωρούν αναπτυξιακό θαύμα τη θερμοκηπιακή καλλιέργεια ντομάτας στην έρημο της Σαχάρας λαμβάνοντας υπόψη τις επιπτώσεις στο παραγόμενο εισόδημα και στην απασχόληση που δημιουργείται. Η ντομάτα της ερήμου δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν νόστιμη και είναι βέβαιο ότι σεφ σε εστιατόρια που έχουν αστέρι (α) Μισελέν δεν θα τη χρησιμοποιούσαν στα πιάτα τους. Ενώ όμως έχει ζήτηση στην εσωτερική αγορά της Αλγερίας η παραγωγή της δεν γίνεται χωρίς προβλήματα. Μεγάλες ποσότητες πάσης φύσεως χημικών χρησιμοποιούνται ανεξέλεγκτα γι’ αυτό χωρίς να υπάρχουν οι απαραίτητοι έλεγχοι. Τα χημικά δηλητηριάζουν τους εργάτες γης στα θερμοκήπια, τους καταναλωτές που ανυποψίαστοι τρώγουν τις ντομάτες και τα εμπεριεχόμενα σε αυτές χημικά, αλλά και τα υπόγεια νερά που καταλήγει μέρος των χρησιμοποιούμενων χημικών. Βέβαια και η παραγωγή της εκτός εποχής ντομάτας που καταναλώνεται στην Ευρώπη δεν είναι δυνατή χωρίς τη μεγάλη εισροή χημικών. Ομως η διαφορά έγκειται ότι για την Ευρώπη υπάρχουν κανονισμοί για τη χρήση των χημικών και τη συγκομιδή της ντομάτας μετά τη χρήση τους καθώς και έλεγχοι που γίνονται από τις υπηρεσίες σχετικά με τα πιθανά υπολείμματα αγροχημικών στο τελικό προϊόν που φθάνει στο καταναλωτή, δηλαδή όλα αυτά που λείπουν στην περίπτωση της Αλγερίας. Συνεπώς η καλλιέργεια της ντομάτας στα θερμοκήπια της Αλγερινής Σαχάρας είναι συνυφασμένη με την υποβάθμιση του τοπικού οικοσυστήματος των υπόγειων νερών καθώς και την ανεξέλεγκτη πρόσληψη χημικών ουσιών από τους εργαζόμενους στα θερμοκήπια, αλλά και τους ανυποψίαστους καταναλωτές. Λίγα χρόνια πριν, όταν οι κοινωνικές αναταραχές στις βορειοαφρικανικές χώρες που αποκαλέστηκαν Αραβική άνοιξη δεν είχαν ακόμη ξεσπάσει, η έρημος της Σαχάρας θεωρείτο σαν μία περιοχή, η οποία θα μπορούσε να τροφοδοτήσει την Ευρώπη με καθαρή, ανανεώσιμη ενέργεια.
Ετσι σχεδιάστηκε το πρόγραμμα DESERTEC το οποίο αφορούσε τη δημιουργία πολύ μεγάλων εργοστασίων ηλεκτροπαραγωγής στη Σαχάρα από ηλιακή ενέργεια (κυρίως με ηλιοθερμική και φωτοβολταϊκή τεχνολογία). Η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια θα διοχετευόταν στην Ευρώπη με υποθαλάσσια καλώδια μέσω της Μεσογείου θάλασσας. Το έργο αυτό ύψους αρκετών δεκάδων δισ. ευρώ “πάγωσε” λόγω των κοινωνικών αναταράξεων και των πολεμικών συγκρούσεων στις χώρες της βόρειας Αφρικής.
Η σημερινή ετήσια παραγωγή ντομάτας στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες της Αλγερινής Σαχάρας (300.000 τον. ετησίως) είναι υπερδιπλάσια της παραγόμενης στα θερμοκήπια της Κρήτης. Ομως επειδή δεν ακολουθούνται οδηγίες ασφαλούς χρήσης των αγροχημικών στις καλλιέργειες και η παραγόμενη ντομάτα δεν υπόκειται σε ελέγχους σχετικά με τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων, είναι δύσκολο να διατεθεί στις ευρωπαικές αγορές που οι προδιαγραφές είναι αυστηρές. Ετσι η παραγόμενη ντομάτα στα θερμοκήπια της Κρήτης προς το παρόν τουλάχιστον δεν έχει να φοβηθεί τον ανταγωνισμό από τη θερμοκηπιακή ντομάτα της ερήμου.
* Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
