Δύο ρήματα μὲ τὴν ἴδια μορφή, “θύω”, καὶ μὲ κοινὴ μάλλον ρίζα, εἶχε ἡ ἀρχαία ἑλληνική. Τὸ ἕνα, μὲ τὴ σημασία “κινοῦμαι, φέρομαι ὁρμητικά”, τὸ χρησιμοποιοῦσαν γιὰ τὸν ἄνεμο καὶ γιὰ τὴ θάλασσα (στὴ συνέχεια πῆρε καὶ τὴ σημασία “μαίνομαι”).
Τὸ ἄλλο τὸ συναντᾶμε τόσο στὴν Ἰλιάδα ὅσο καὶ στὴν Ὀδύσσεια, ἀλλὰ καὶ σὲ ὁμηρικοὺς ὕμνους, μὲ τὴ σημασία “προσφέρω μέρος τῆς τροφῆς ὡς ἀπαρχὴ στοὺς θεούς”. Μὲ τὴ σημασία “καίω, θυσιάζω, προσφέρω θυσία” τὸ χρησιμοποίησαν κατὰ τοὺς μετέπειτα αἰῶνες πολλοὶ συγγραφεῖς, πεζοὶ καὶ ποιητές. Παράγωγο τοῦ ρήματος αὐτοῦ εἶναι ἡ λέξη “θυσία”, ἡ ὁποία ἀπουσιάζει ἀπὸ τὸ ὁμηρικὸ λεξιλόγιο – στὴ θέση της ὡς ἔννοια βρίσκουμε τὸ οὐδετέρου γένους οὐσιαστικὸ “θύος”.
Συχνή, ἀντίθετα, εἶναι ἡ παρουσία της σὲ ἔργα μεταγενέστερων συγγραφέων μὲ τὴν ἔννοια, γενικά, τῆς αἱματηρῆς ἢ ἀναίμακτης προσφορᾶς στοὺς θεούς, καθώς, ὅπως εἶναι γνωστό, πάντοτε οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες φρόντιζαν νὰ προσφέρουν θυσίες στοὺς θεοὺς πρὶν ἀπὸ κάθε ἐνέργειά τους καὶ μάλιστα σημαντική. Ἀξιοσημείωτη πάντως εἶναι ἡ ἄποψη τὴν ὁποία εἶχε διατυπώσει ὁ Μένανδρος (Γνῶμαι Μονόστιχοι, 246), σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία “θυσία μεγίστη τῷ θεῷ τὸ εὐσεβεῖν”. Ἀνάλογη εἶναι ἡ προειδοποίηση ποὺ ὑπάρχει στὴν Παλαιὰ Διαθήκη “θυσίαι ἀσεβῶν βδέλυγμα Κυρίῳ” (Παροιμίαι 15, 8).
Ὅπως εἶναι ἀναμενόμενο, τὴ λέξη συναντᾶμε σὲ πολλὰ σημεῖα τῆς Βίβλου, καὶ μάλιστα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὅπως καὶ στὴ χριστιανικὴ Γραμματεία. Ἐνῶ ὅμως ἐξακολουθεῖ νὰ δηλώνει τὴν προσφορὰ στὸν Θεό, ἔχει πάρει καὶ ἔννοια ἄσχετη μὲ ὑλικὰ ἀγαθά. Ἀπὸ τὴν Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ εἶναι εὐρύτερα γνωστὴ ἡ “ἔπαρσις τῶν χειρῶν” ὡς θυσία (“ἔπαρσις τῶν χειρῶν μου θυσία ἑσπερινή”. Ψαλμὸς 140ός, 2). Παρόμοια ἀντίληψη δηλώνεται μὲ τὴ φράση “θυσία τῷ Θεῷ πνεῦμα συντετριμμένον” (Ψαλμὸς 50ός, 19). Ὁ Ἀπόστολος Πέτρος (Ἐπιστολὴ Α 2, 5) προέτρεπε “ἀνενέγκαι [νὰ προσφέρετε] πνευματικὰς θυσίας εὐπροσδέκτους θεῷ διὰ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ”, ἐνῶ στὴ Θεία Λειτουργία οἱ πιστοὶ καλοῦνται νὰ προσφέρουν “ἔλεον εἰρήνης, θυσίαν αἰνέσεως”.
Ὄχι σπάνια ἡ θυσία συνδέεται μὲ τὸ “ὁλοκαύτωμα”, τὴν προσφορὰ δηλαδὴ θύματος τὸ ὁποῖο καίεται ὁλόκληρο πάνω στὴ φωτιά: “καὶ εἶπεν Μωυσῆς· ἀλλὰ καὶ σὺ δώσεις ἡμῖν ὁλοκαυτώματα καὶ θυσίας, ἃ ποιήσομεν κυρίῳ τῷ θεῷ ἡμῶν” (Ἔξοδος 10, 25)· ”εἰ ἠθέλησας θυσίαν, ἔδωκα ἄν· ὁλοκαυτώματα οὐκ εὐδοκήσεις“· “τότε εὐδοκήσεις θυσίαν δικαιοσύνης, ἀναφορὰν καὶ ὁλοκαυτώματα” (Ψαλμὸς 50ός, 18 καὶ 21). Σὲ κάθε περίπτωση πάντως εἶναι ἐνταγμένη στοὺς κατὰ περίπτωση τύπους τῆς Λατρείας.
Ἡ θυσία ἀποκτᾶ μεγαλύτερη ἀξία, ὅταν προσφέρεται κάτι πολύτιμο – εἰ δυνατὸν τὸ πιὸ πολύτιμο ἀπὸ ὅσα ὑπάρχουν. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης (Ὁμιλία εἰς τὸ Ἆσμα Ἀσμάτων) ἐπισημαίνει ὅτι οἱ προσφορὲς πρὸς τὸν Θεὸ πρέπει νὰ γίνονται “ἐκ τῶν πρωτογεννημάτων”, ἀπὸ τὴν πρώτη δηλαδὴ συγκομιδὴ τῶν ἀγαθῶν, ἀπὸ τὶς “ἀπαρχές”. Γιὰ νὰ δηλώσει τὴ μεγάλη χαρά του ὁ πατέρας κατὰ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ ἄσωτου γιοῦ του (στὴν Παραβολὴ τοῦ Ἀσώτου), ἔδωσε τὴν ἐντολὴ νὰ θυσιάσουν “τὸν μόσχον τὸν σιτευτὸν” (Κατὰ Λουκᾶν 15, 23). Στὸ δημοτικὸ τραγούδι τοῦ Γιοφυριοῦ τῆς Ἄρτας ὁ πρωτομάστορας παίρνει τὴν ἐντολὴ νὰ στοιχειώσει (δηλαδὴ νὰ θυσιάσει) ὄχι κάποιον ξένο ἢ κάποιο ὀρφανὸ ἢ κάποιον διαβάτη ἀλλὰ τὴ δική του “ὄμορφη γυναίκα”. Τὸ παράδειγμα μάλιστα αὐτὸ ὁδηγεῖ τὴ σκέψη μας στὶς ἀνθρωποθυσίες τῆς ἀπώτερης ἀρχαιότητας, ἐπιβιώσεις τῶν ὁποίων βρίσκουμε στὴ θυσία τῆς Ἰφιγένειας ἀπὸ τὸν πατέρα της Ἀγαμέμνονα καὶ τοῦ Ἰσαὰκ ἀπὸ τὸν πατέρα του ἐπίσης Ἀβραάμ. Πρόκειται γιὰ περιπτώσεις ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὴν ἀντίληψη ὅτι, ὅσο πιὸ πολύτιμο εἶναι τὸ προσφερόμενο (ὡς θύμα σὲ αἱματηρὲς προσφορές), τόσο πιὸ εὐπροσδεκτη καὶ ἑπομένως ἀποτελεσματικὴ εἶναι ἡ θυσία.
Ἡ θυσία στὸ πλαίσιο τῆς θρησκευτικῆς ζωῆς προσφέρεται ἀπὸ πρόσωπο στὸ ὁποῖο ἔχει ἀνατεθεῖ αὐτὸ τὸ ἔργο, ἡ προσφορὰ ὅμως γίνεται γιὰ λογαριασμὸ ὅλων τῶν πιστῶν: “Πᾶς ἀρχιερεὺς ἐξ ἀνθρώπων λαμβανόμενος ὑπὲρ ἀνθρώπων καθίσταται τὰ πρὸς τὸν θεόν, ἵνα προσφέρῃ δῶρά τε καὶ θυσίας ὑπὲρ ἁμαρτιῶν” (Πρὸς Ἑβραίους 5, 1). Ἐκτὸς δὲ ἀπὸ αὐτό, ἡ θυσία πρέπει νὰ προσφέρεται ὄχι ὕστερα ἀπὸ καταναγκασμό, ἀλλὰ ὡς ἀποτέλεσμα ἐσωτερικῆς ἀνάγκης καὶ ἐλεύθερης ἐπιλογῆς. Διαφορετικά, χάνει τὴν ἀξία της.
Ἡ ἀποσύνδεση τῆς θυσίας ἀπὸ ὑλικὲς προσφορὲς πρὸς τοὺς θεοὺς (ἢ τὸν Θεὸ) δὲν ἐξοβέλισε τὴ λέξη ἀπὸ τὸ καθημερινὸ λεξιλόγιο. Ἐκτὸς δηλαδὴ ἀπὸ τὴν ἐπιβίωσή της σὲ στερεότυπα ἐνταγμένα στὴν ἐκκλησιαστικὴ γλώσσα, χρησιμοποιεῖται πλέον μὲ σημασία μεταφορική. Γενικὰ δηλώνει τὴν ἑκούσια ἐγκατάλειψη ἢ στέρηση ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ ἀύλων ἀγαθῶν γιὰ χάρη κάποιου προσώπου ἢ γιὰ ἐξυπηρέτηση ἑνὸς εὐγενοῦς σκοποῦ. Γίνεται λόγος, π. χ., γιὰ τὶς θυσίες στὶς ὁποῖες ὑποβάλλονται οἱ γονεῖς προκειμένου νὰ ἀναθρέψουν ἢ νὰ βοηθήσουν τὰ παιδιά τους. Σχετικὴ μὲ αὐτὸ εἶναι καὶ ἡ φράση “γίνομαι θυσία” (ὄχι μόνο γιὰ τὰ παιδιά). Συνηθίζονται ἀκόμη οἱ φράσεις “θυσία στὸν Βάκχο” (ἢ στὸν Διόνυσο) γιὰ περιπτώσεις μεγάλης οἰνοποσίας καὶ “θυσία στὴν Ἀφροδίτη” γιὰ ἀφροδισιασμό, ἐνῶ σὲ θανατηφόρα τροχαῖα δυστυχήματα χρησιμοποιεῖται ἡ ἀλληγορικὴ ἔκφραση “θυσία στὸν Μολὼχ τῆς ἀσφάλτου”.
Τὴ λέξη αὐτὴ ἄλλοτε λιγότερο, ἄλλοτε περισσότερο συχνὰ βάζουν στὸ στόμα τους οἱ πολιτικοί. Μάλιστα, τα τελευταῖα (πολλὰ) χρόνια εἶναι ἴσως ἡ πιὸ συνηθισμένη, στὸ στερεότυπο “θυσίες τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ”. Χωρὶς τὸν παραμικρὸ δισταγμὸ διαγκωνίζονται μεταξύ τους οἱ πολιτικοί μας προσπαθώντας καθένας νὰ δώσει τὴ “σωστὴ” σημασία στὴ φράση καὶ παράλληλα νὰ ἐκθέσει καὶ νὰ στηλιτεύσει τοὺς ἀντιπάλους του. Εἶναι σὰν νὰ λένε δηλαδὴ ὁ ἕνας στὸν ἄλλο “ἐγὼ σκέφτομαι τὸ λαό, ποὺ ὑποβάλλεται σὲ θυσίες, ἐνῶ ἐσὺ τὸν κοροϊδεύεις”. Εἶναι, βέβαια, ὁλοφάνερο πὼς ὅλοι ἐπιδίδονται σὲ διαγωνισμὸ λαϊκισμοῦ, καθὼς προσπερνοῦν κάποια βασικὰ πράγματα.
Τὸ πρῶτο εἶναι τὸ ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ “θυσία”. Οἱ στερήσεις ποὺ τὰ τελευταῖα χρόνια ἄλλαξαν τὴ ζωή μας ὁδηγώντας πολλοὺς σὲ ἐξαθλίωση ἔχουν ἐπιβληθεῖ διὰ τῆς βίας, χωρὶς κανένας νὰ ἐρωτηθεῖ, ἐνῶ ἡ θυσία εἶναι προσφορὰ ἑκούσια, ὅπως τονίστηκε παραπάνω. Κανένας ἀπὸ τοὺς πολιτικοὺς δὲν διευκρινίζει, ὅταν ἀναφέρεται σ’ αὐτὲς τὶς “θυσίες”, ποιός καὶ μὲ ποιές πράξεις του ὁδήγησε στὴν ἀνάγκη γιὰ τὴν ἐπιβολή τους. Τὸ μόνο ποὺ ξέρουν νὰ κάνουν εἶναι νὰ φορτώνουν ὁ ἕνας στὸν ἄλλο τὶς εὐθύνες. Μήπως φταῖνε (πολὺ) περισσότερο ὅσοι τὶς ἐπιβάλλουν ἀπὸ ἐκείνους ποὺ τὶς ὑφίστανται;… Παράλληλα, κανένας ἀπὸ αὐτοὺς δὲ σκέφτηκε ποτὲ ἢ δὲ θυμήθηκε νὰ μᾶς πεῖ σὲ ποιές θυσίες ὑποβάλλονται οἱ ἴδιοι, ὥστε νὰ πεισθοῦμε ὅτι στὸ δημόσιο βίο οἱ ἀποφάσεις διέπονται ἀπὸ πνεῦμα δικαιοσύνης καὶ ἰσονομίας. Ἔχουμε λοιπὸν κάθε λόγο νὰ πιστεύουμε, ἢ ἔστω νὰ ὑποψιαζόμαστε, ὅτι οἱ θυσίες εἶναι μόνο γιὰ τὸν “λαὸ” καὶ ὄχι καὶ γιὰ τοὺς πολιτικούς. Κατὰ κοινὴ διαπίστωση ὅσων δὲν σύρονται πίσω ἀπὸ κομματικὰ ἅρματα, τὸ πρῶτο γιὰ τὸ ὁποῖο ἔχουν φροντίσει εἶναι ἡ προσωπική τους προστασία καὶ τὸ συμφέρον τους – τὸ μαρτυροῦν αὐτὸ καὶ τὰ προνόμια ποὺ οἱ ἴδιοι ἔχουν θεσμοθετήσει γιὰ τὸν ἑαυτό τους, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα προκαλοῦν τὴν ἀγανάκτηση τῶν “κοινῶν θνητῶν”. Εἶναι συνεπῶς φανερὸ ὅτι, ἀνεξαρτήτως τῶν προθέσεών τους, οἱ πολιτικοὶ σὲ αὐτὸ τουλάχιστον τὸ θέμα ἐμπαίζουν τὸν λαό, κατὰ τὸ κοινῶς λεγόμενο παίζουν με τὸν πόνο του ἐκμεταλλευόμενοι τὴ δύναμη ποὺ ἔχουν ὡς διαχειριστὲς τῆς ἐξουσίας.
Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ αὐτά, τὰ ὁποῖα σχετίζονται μὲ τὸ πῶς οἱ πολιτικοί μας ἐννοοῦν τὶς θυσίες τῶν πολιτῶν, ὑπάρχει καὶ ἄλλη, οὐσιώδης ἐπίσης διάσταση τῆς θυσίας. Ἀφορᾶ ὅλους μας εἴτε ὡς ἄτομα εἴτε ὡς μέλη τῆς κοινωνίας καὶ τῆς Πολιτείας. Ἀφήνοντας στὴν ἄκρη τὴ σημερινὴ ἐπώδυνη κατάσταση, εἶναι καλὸ νὰ ἀναρωτηθοῦμε σὲ ποιό βαθμὸ εἴχαμε (καὶ ἔχουμε) ἀποδεχθεῖ τὸ πνεῦμα τῆς θυσίας ὡς ἕναν ἀπὸ τοὺς σταθεροὺς ὁδοδεῖκτες μας. Διότι, βέβαια, τὸ να θυσιαζόμαστε γιὰ τὰ παιδιά μας εἶναι κάτι τὸ περίπου αὐτονόητο. Ἂν ὅμως φιλοδοξοῦμε νὰ ἀνοίξουμε δρόμο πρὸς ἕνα καλύτερο μέλλον, ὀφείλουμε νὰ γνωρίζουμε ὅτι θὰ χρειαστεῖ νὰ θυσιάσουμε πολλὰ ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ μᾶς εὐχαριστοῦν καὶ ποὺ συνήθως μᾶς κλείνουν σὲ ἕναν μικρόκοσμο ξεκομμένο ἀπὸ τὴ ζωὴ τῶν ἄλλων – νὰ θυσιάσουμε ἕνα κομμάτι ἀπὸ τὴν καλοπέρασή μας. Προφανῶς, τὸ γνωρίζουμε αὐτό, ὅπως φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι ζητᾶμε ἀπὸ τὰ παιδιά μας νὰ ἀφοσιώνονται στὶς σπουδές τους παραμερίζοντας (δηλαδὴ θυσιάζοντας) πολλὰ ἀπὸ ὅσα χαρακτηρίζουν τὴ φύση τῆς παιδικῆς ἡλικίας καὶ ὁδηγοῦν σὲ ἀντίστοιχες ἐπιθυμίες.
Τὸ λάθος μας (ποὺ ὑπονομεύει τὴν πραγματικὴ ἔννοια τῆς θυσίας) βρίσκεται στὸ ὅτι δὲν διδάσκουμε (καί, βέβαια, δὲν διδάξαμε!) στὰ παιδιά μας πὼς γιὰ τὸ δικό τους καὶ γιὰ τὸ κοινὸ καλὸ θὰ χρειαστεῖ πολλὲς φορὲς πολλὰ νὰ θυσιάσουν στὴ ζωή τους. Κάποιοι μάλιστα, στὸ κοντινὸ καὶ στὸ μακρινὸ παρελθόν, γιὰ νὰ ζοῦμε ἐμεῖς σήμερα ἐλεύθεροι, θυσίασαν καὶ τὴ ζωή τους. Ἂς μάθουν λοιπὸν τὰ παιδιά μας πὼς πρὶν ἀπὸ τὴ μεγάλη αὐτὴ θυσία ὑπάρχουν καὶ ἄλλες μικρότερες στὶς ὁποῖες θεμελιώνεται ἀσφαλέστερα τὸ μέλλον. Ὅσο γιὰ τοὺς πολιτικούς μας, ἐξακολουθεῖ, δυστυχῶς, νὰ ἰσχύει ὁ ἀρχαῖος λόγος – καὶ ἄλλη φορὰ ἔχει προβληθεῖ ἀπὸ αὐτὴν τὴ θέση: «Ἂν δὲν συμβεῖ ἢ οἱ φιλόσοφοι νὰ κυβερνήσουν τὶς πόλεις ἢ οἱ βασιλεῖς καὶ οἱ ὀνομαζόμενοι σήμερα κυβερνῆτες νὰ γίνουν ἀληθινοὶ καὶ μὲ ἐπάρκεια φιλόσοφοι, (…) δὲν θὰ σταματήσει τὸ κακὸ οὔτε στὶς πόλεις οὔτε στὸ ἀνθρώπινο γένος» (Πλάτωνος, Πολιτεία 473 c).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Μικρὸ μόνο μέρος ὅσων ἔχουν γραφτεῖ γιὰ τὴν ἔννοια τῆς θυσίας καὶ τὰ παράγωγά της ἀντλήθηκε ὡς δεῖγμα ἀπὸ παλαιότερες πηγές. Εἶναι δὲ γνωστὸ ὅτι γενικὰ τὸ θέμα εἶναι τεράστιο, καθὼς συνδέεται μὲ τὴν Ἱστορία ὁλόκληρης τῆς ἀνθρωπότητας.
