Εισαγωγή
Από τις 29 Δεκεμβρίου του 1993 θεσπίζεται από τα Ηνωμένα έθνη η Διεθνής (ή Παγκόσμια) Ημέρα Βιοποικιλότητας (Journée Internationale de la Biodiversité-JIB, International Biodiversity Day-IBD) και καθιερώνεται από το 2000 να «γιορτάζεται» κάθε χρόνο στις 22 Μαΐου. Η Βιοποικιλότητα του πλανήτη μας της γης ταυτίζεται από πολλούς ειδικούς επιστήμονες με την ίδια τη Φύση. Η άποψη αυτή «φορτώνει» στον άνθρωπο τον αυτoαποκαλούμενο και «σοφό» (Homo sapiens) με πολλές ευθύνες και υποχρεώσεις. Θα πρέπει κατά συνέπεια η γιορτή αυτή να «τσιτώνει» τη μνήμη του κάθε στιγμή , ώστε κάποτε να καταλάβει πως επιτέλους ήρθε η ώρα να επιλέξει ένα «βιώσιμο τρόπο ζωής». « Ένας υγιής πλανήτης είναι το κλειδί για την επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, ωστόσο η Βιοποικιλότητα χάνεται με πρωτοφανή ρυθμό και υπό αυξανόμενη πίεση» προειδοποιεί ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες (Antonio Guterres) στο σχετικό του μήνυμα. Ακόμα επισημάνει πως «Εξαντλούμε τους πόρους πιο γρήγορα από ό,τι η φύση μπορεί να τους αναπληρώσει. Αντιστρέφοντας τη διαδικασία απώλειας βιοποικιλότητας, μπορούμε να βελτιώσουμε την υγεία των ανθρώπων, να εξασφαλίσουμε βιώσιμη ανάπτυξη και να αντιμετωπίσουμε την κλιματική έκτακτη ανάγκη», επιζητάει « να προστατεύσουμε τη φύση, να αποκαταστήσουμε τα οικοσυστήματα και να επιτύχουμε ισορροπία στη σχέση μας με τον πλανήτη» και προτρέπει να τερματιστεί ο «παράλογος και καταστροφικός πόλεμος ενάντια στη φύση».
Δυο λόγια για τη Βιοποικιλότητα
Ως «δοξαστικό» της ημέρας αυτής αξίζει να αναφερθούν ορισμένες αλήθειες για τη Βιοποικιλότητα. Η Βιοποικιλότητα του πλανήτη μας, όπως γράφτηκε πιο πάνω ταυτίζεται με τη Φύση. Πράγματι η Βιοποικιλότητα αναφέρεται σε όλα τα έμβια όντα και στα οικοσυστήματα στα οποία ζουν. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει επίσης και τις αλληλεπιδράσεις των ειδών μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους. Στα πλαίσια του ορισμού αυτού η Βιοποικιλότητα διακρίνεται σε ενδοειδική ή γονιδιακή , διαειδική (σε επίπεδο είδους) και σε οικοσυστηματική (σε επίπεδο οικοσυστήματος) .Από τον ορισμό αυτό καταφαίνεται πως η Βιοποικιλότητα είναι τόσο παλιά όσο και η ζωή στη Γη. Η έννοιά της εμφανίστηκε μόλις τη δεκαετία του 1980. Η Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα που υπογράφηκε στη Σύνοδο Κορυφής για τη Γη στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 1992 αναγνωρίζει για πρώτη φορά τη σημασία της διατήρησης της Βιοποικιλότητας για όλη την ανθρωπότητα. Με απλά λόγια η Βιοποικιλότητα ανταποκρίνεται άμεσα στις βασικές ανθρώπινες ανάγκες παρέχοντας οξυγόνο, τροφή και πόσιμο νερό. Συμβάλλει επίσης στην ανάπτυξη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων παρέχοντας πρώτες ύλες και ενέργεια. Οι πόροι της Βιοποικιλότητας είναι οι πυλώνες πάνω στους οποίους χτίζονται οι πολιτισμοί. Τα φυτά παρέχουν το 98 % του απαραίτητου για την αναπνοή του ανθρώπου οξυγόνου και το 80 % της τροφής που καταναλίσκει. Ένα μόνο ώριμο δέντρο απελευθερώνει αρκετό οξυγόνο για να καλύψει την αναπνοή δύο ανθρώπων. Τα ψάρια παρέχουν το 20% της ζωικής πρωτεΐνης σε περίπου 3 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Στον τομέα της έρευνας πολλές εφευρέσεις έχουν προκύψει με την παρατήρηση και τη μίμηση των μορφών ή της λειτουργίας των ζωντανών οργανισμών. Στον τομέα αυτό η επιστήμη του βιομιμητισμού έχει επιδείξει σημαντική πρόοδο. Δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς πως η Βιοποικιλότητα είναι επίσης μια εξαιρετική πηγή για την ιατρική επιστήμη. Η μορφίνη (παπαρούνα) ή η ασπιρίνη (λευκή ιτιά) είναι δύο γνωστά παραδείγματα θεραπειών από τη Φύση. Μέχρι και το 80% των ανθρώπων που ζουν σε αγροτικές περιοχές των αναπτυσσόμενων χωρών εξαρτώνται από παραδοσιακά φυτικά φάρμακα για την πρωτοβάθμια φροντίδα της υγείας τους. Στη γεωργία η βιοποικιλότητα είναι πρωταρχικής σημασίας. Η συμβολή των ζώων ή των οργανισμών που επικονιάζουν ή που συμμετέχουν στην ανανέωση του εδάφους είναι πασίδηλη. Η Φύση είναι αέναη δεξαμενή για τον άνθρωπο και μπορεί να τον προστατεύει και από ενδεχομένους περιβαλλοντικούς κινδύνους . Για παράδειγμα, η διατήρηση και η αποκατάσταση των πλημμυρικών πεδιάδων μπορεί να μειώσει τις επιπτώσεις των πλημμυρών απορροφώντας νερό. Είναι γνωστό πως στην περιοχή του Dax στη Γαλλία η φύτευση της λεύκης , που κατεβάζει βαθύτερα τον ορίζοντα του υπόγειου νερού επιτρέπει την καλλιέργεια των σιτηρών. Ακόμα αυτό το πλεόνασμα νερού στη συνέχεια τροφοδοτεί τα υπόγεια υδατοστρώματα και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε περιόδους ξηρασίας. Έχει αποδειχτεί τέλος πως η ισορροπημένη βιόσφαιρα του πλανήτη θα μπορούσε να φιλοξενήσει ακόμα 5 έως 30 εκατομμύρια έμβια είδη.
Οι μεγάλες απειλές για την αποϊσορρόπηση της Βιοποικιλότητας συνοψίζονται στην καταστροφή και υποβάθμιση των οικοτόπων και των βιωμάτων (μακροοικοσυστημάτων ) της Φύσης, στην υπερεκμετάλλευση με το κυνήγι και το ψάρεμα , στην εισαγωγή στα οικοσυστήματα χωροκατακτητικών ειδών, στην κλιματική αλλαγή και στη ρύπανση και μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος.
Η πρώτη απειλή είναι η κύρια αιτία αλλοίωσης της φυσιογνωμίας της Βιοποικιλότητας τα τελευταία πενήντα χρόνια. Το 50% της έκτασης των 7 από τα 14 μακροοικοσυστήματα του πλανήτη έχει μετατραπεί σε καλλιεργήσιμη γη. 160 και 130 εκατομμύρια στρέμματα δάσους αποψιλώθηκαν ετησίως τη δεκαετία του 1990 και του 2000 αντίστοιχα. Ο κατακερματισμός των οικοτόπων έχει σοβαρές επιπτώσεις σε πολλά έμβια είδη. Το ένα τρίτο των δασικών δέντρων στον πλανήτη απειλείται με εξαφάνιση, εξαιτίας της εντατικής γεωργίας και της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Η κλιματική αλλαγή ως απότοκη της υποβάθμισης του φυσικού φαινομένου του θερμοκηπίου αναστατώνει τους κύκλους ζωής όλων των ζωντανών όντων. Επηρεάζει επίσης τη γεωγραφική κατανομή των ειδών και συνεπώς την τροφική αλυσίδα. Τα οικοσυστήματα είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και η διαχείρισή τους πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις αλλαγές που παρατηρούνται.
Η εκθετική αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού έχει εντείνει την αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Οι απώλειες δασικών δέντρων ανέρχονται σε χιλιάδες εκτάρια κάθε χρόνο. Ήδη το 2005 τα δασικά δέντρα καταλάμβαναν 40 δισεκατομμύρια στρέμματα , δηλαδή το ένα τρίτο της έκτασης πριν 10000 χρόνια. Πολλά είδη εξαιτίας της ανεξέλεγκτης ανθρώπινης δραστηριότητας χάνονται. Σύμφωνα με διεθνείς επιστήμονες, ένα στα τέσσερα είδη θηλαστικών , ένα στα οκτώ είδη πτηνών και το ένα τρίτο των γνωστών αμφιβίων απειλούνται με εξαφάνιση. Τρομάζει κανείς αν διαβάσει στο «κόκκινο» βιβλίο της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (Union Internationale pour la Conservation de la Nature- UICN, International Union for Conservation of Nature- IUCN τους καταλόγους των ειδών των έμβιων όντων που απειλούνται με εξαφάνιση. Κοντά στο εκατομμύριο ανέρχονται τα επαπειλούμενα είδη ζώων και φυτών. Τα τρία τέταρτα του χερσαίου περιβάλλοντος και τα δύο τρίτα περίπου του θαλάσσιου περιβάλλοντος έχουν αποϊσορροποιηθεί ή αλλοιωθεί σημαντικά από τις ανθρώπινες δραστηριότητες
Η εκούσια ή ακούσια εισαγωγή από τον άνθρωπο χωροκατακτητικών ξενικών ειδών τροποποιεί όλα τα περιβάλλοντα και τις περιοχές. Η απειλή είναι ιδιαίτερα έντονη στα νησιά των υπερπόντιων κοινοτήτων ή στα υπερπόντια νησιά που συγκεντρώνουν το 74% αυτών των ειδών. Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δαπανά τουλάχιστον 12 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως για τον έλεγχο των χωροκατακτητικών ειδών και τις καταστροφές που προκαλούν.
Η μόλυνση και η ρύπανση του αέρα , του εδάφους και του νερού καθώς και η φωτο – ηχο και πλαστικο-ρύπανση επηρεάζουν όλες τις πτυχές του φυσικού περιβάλλοντος. Η συμβατική γεωργία έχει σημαντικό μερίδιο στη μόλυνση και στη ρύπανση της βιόσφαιρας.
Επίλογος
Συμπερασματικά η Βιοποικιλότητα απειλείται σοβαρά από την αλόγιστη ανθρώπινη δραστηριότητα και εξαντλείται από χρόνο σε χρόνο με πρωτοφανή ρυθμό. Οι άνθρωποι από την εμφάνισή τους ήταν ο κύριος παράγοντας τροποποίησης της Βιοποικιλότητας και είχαν αυξανόμενο αντίκτυπο στο φυσικό περιβάλλον. Με τη βιομηχανική επανάσταση η σχέση της ανθρώπινης κυριαρχίας στη Φύση έχει γίνει τόσο σημαντική, ώστε ορισμένοι επιστήμονες να υποστηρίζουν ότι αυτό το γεγονός σηματοδοτεί την είσοδο σε μια νέα γεωλογική εποχή , την Ανθρωπόκαινο. Κάθε είδος έμβιου όντος που εξαφανίζεται είναι σημάδι υποβάθμισης της Βιοποικιλότητας. Συχνά γίνεται λόγος για την «Έκτη Εξαφάνιση» σε σχέση με τα πέντε μεγάλα κύματα μαζικών εξαφανίσεων που έχουν επισυμβεί στη Γη.
Η διεθνής ημέρα της Βιοποικιλότητας πρέπει να υπενθυμίζει κάθε άτομο και κάθε κοινωνία την υποχρέωση της ενεργούς συμμετοχής στην προσπάθεια επιβράδυνσης της αλλοίωσης της Βιοποικιλότητας και στην ακολουθία «αποφεύγω-μειώνω-αντισταθμίζω» για το καλό της Φύσης μας. Αποφεύγω λοιπόν να προκαλέσω ζημιά στο φυσικό περιβάλλον. Μειώνω τον βαθμό ενδεχόμενης υποβάθμισης της Βιοποικιλότητας. Αντισταθμίζω την αειφόρο ανάπτυξη που σέβεται τους φυσικούς πόρους και προστατεύει τη Βιοποικιλότητα.
*Ο δρ Βαγγέλης Α. Μπούρμπος
είναι γεωπόνος ερευνητής, οικοτοξικολόγος
