» Raymond Queneau (µτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Ύψιλον)
Η Ζαζί στο µετρό – Raymond Queneau (µτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Ύψιλον)
Κάποτε αγαπούσα µια κοπέλα στον βορρά και το τρένο ήταν µια κάποια λύση. Η επιλογή τού βιβλίου –όπως πάντα άλλωστε– ήταν καθοριστικής σηµασίας. Όταν πήγαινα, έπρεπε να κάνει τον χρόνο να περνά, όταν γυρνούσα, έπρεπε να µε παρηγορεί. Τα βιβλία που διάβασα εκείνους τους µήνες, περί το ένα πέµπτο του αιώνα παλιά, διατήρησαν µε τα χρόνια (βλ. νοσταλγία) µια ξεχωριστή θέση στη λίστα µε τα αγαπηµένα µου, τι και αν πια, για τα περισσότερα, τίποτα άλλο δεν θυµάµαι παρά την ανάγνωση σε δύο ράγες. Τότε πρωτοδιάβασα τις παρισινές περιπέτειες της Ζαζί, βιβλίο της θρυλικής σειράς των εκδόσεων Γράµµατα, σε µετάφραση Γεωργίας Κατωπόδη.
Η είδηση της εκ νέου έκδοσης του µυθιστορήµατος του Καινώ, που µέσα στα χρόνια έγινε Κενό –γλωσσικό παιχνίδι που ο Καινό θα λάτρευε– και δη σε µετάφραση του ακάµατου Αχιλλέα Κυριακίδη, µε γέµισε χαρά και νοσταλγία. Μια διάθεση αναγνωστικής επιστροφής µε κατέλαβε, γιατί, αν εξαιρέσει κανείς την αλλαγή µηχανής στο Λιανοκλάδι, που τίναζε για ακόµα µια φορά στον αέρα τη συνέπεια στην πολυπόθητη ώρα άφιξης, λίγα πράγµατα θυµόµουν από την πρώτη εκείνη συνάντηση µε την ατίθαση Ζαζί. Όµως, οι επιστροφές είναι αναπόσπαστο µέρος του ετήσιου αναγνωστικού προϋπολογισµού εν µέσω εκδοτικού κατακλυσµού και αυτή η συγκυρία έµοιαζε µε µια καλή ευκαιρία αναµέτρησης µε διάφορες εκφάνσεις του εαυτού.
Για να ξεκινήσω από ζητήµατα έκκεντρα των περιπετειών της Ζαζί, αγνοούσα πλήρως τόσο τη γλωσσική σηµασία του µυθιστορήµατος αυτού όσο και τη σχέση του Κενό µε την καθ’ ηµάς γλωσσική µετάβαση. Ο Κενό είχε κάνει ένα ταξίδι στην Ελλάδα, όταν στους λογοτεχνικούς, και όχι µόνο, κύκλους επικρατούσε η έντονη πολεµική ανάµεσα στους υπέρµαχους της δηµοτικής και σε εκείνους της καθαρεύουσας. Παρότι στα γαλλικά τέτοιας µορφής ζήτηµα δεν υπήρχε, ο Κενό επηρεάστηκε αρκετά. Η Ζαζί στο µετρό, αν και εκδόθηκε το 1959, αρκετά αργότερα από το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας (1932), που θεωρείται το πρώτο µείζον έργο που εισάγει στη γαλλική λογοτεχνία τη χρήση ενός λόγου καθηµερινού, κατάφερε να προκαλέσει µια κάποια αίσθηση στους λογοτεχνικούς κύκλους, εξαιτίας της προφορικότητας και της αθυροστοµίας, που έθεσαν τη Ζαζί αντιµέτωπη µε την επικρατούσα σοβαροφάνεια. Κυρίως, για να µην κρυβόµαστε, η Ζαζί κατάφερε να υψώσει εναντίον της µια γνώριµη κραυγή, συνηθισµένη στην αντίδραση, µε δάκτυλο υψωµένο: ∆εν είναι λογοτεχνία αυτό· ή, µε τον τρόπο του Κενό: δενεινλογοτεχνιαυτο. Ο χρόνος, ως συνηθίζει, έδωσε τις απαντήσεις του και αποφάσισε ποιοι θα περιπέσουν σε λήθη, ποιοι προκάλεσαν για να προκαλέσουν και ποιοι γιατί είχαν κάτι φρέσκο να κοµίσουν.
Ο Γκαµπριέλ ατενίζει µακριά· µάλλον θα καθυστερήσουν οι γυναίκες, οι γυναίκες πάντα καθυστερούν· και όµως, όχι, µια πιτσιρίκα ξεπετιέται και του απευθύνεται:
« Ηζαζίµαι, σε κόβω νάσαι ο µπάρµπας µου ο Γκαµπριέλ».
«Εγώ είµαι, ναι» απαντάει ο Γκαµπριέλ εξευγενίζοντας τον τόνο της φωνής του, «ο µπάρµπας σου».
Όλα ξεκινάν στον σταθµό των τρένων. Ο Γκαµπριέλ περιµένει την αδερφή του που θα του εµπιστευτεί την κόρη της ώστε να περάσει ένα διήµερο µε τον εραστή της. Η Ζαζί, ανήλικη µε ένα στόµα να, µε το συµπάθιο, θα εκφράσει την έντονη επιθυµία να µπει στο παρισινό µετρό. Φευ! Απεργία των εργαζοµένων. Ο Γκαµπριέλ, που τα βράδια χορεύει σ’ ένα µαγαζί για οµοφυλόφιλους, µε το νούµερό του να είναι ένα από τα πλέον πετυχηµένα του προγράµµατος, προσπαθεί να µπει στον ρόλο του καλού και έµπλεου προθυµίας θείου. Ο συνδυασµός των δύο θα αποδειχθεί λίαν συντόµως εκρηκτικός. Με κέφι και µπρίο, ο Κενό, που η παιγνιώδης αντιµετώπιση της λογοτεχνίας είναι ίσως το βασικό του γνώρισµα αλλά και προτέρηµα, στήνει ένα τρικούβερτο γλέντι χαρακτήρων και καταστάσεων.
Ο Κενό δεν αφήνει τίποτα ασχολίαστο. Παρά τη σχετικά µικρή έκταση του µυθιστορήµατος, βρίσκει τον χώρο και κυρίως τον τρόπο να αναδείξει διάφορες πτυχές της παρισινής καθηµερινότητας, χωρίς να θεωρεί δεδοµένο κανέναν περιορισµό λογοτεχνικό ή όποιας άλλης φύσεως. Από τους επαρχιώτες που έρχονται µε το αυτοκίνητό τους στην πρωτεύουσα µέχρι τους τουρίστες που τρέχουν να συλλάβουν την εµπειρία, όλα υπάρχουν εδώ, µε δεσπόζουσα ωστόσο τη Ζαζί, πώς αλλιώς, αλλά και τον Γκάµπριελ. Η Ζαζί δεν είναι κατάλληλη για αναγνώστες σοβαροφανείς, όπως τότε έτσι και τώρα, καίτοι προΐσταται ενός βιβλίου κλασικού και καταξιωµένου πια. Είναι όµως και ένα βιβλίο ιδανικό ως πύλη εισόδου στην καλή λογοτεχνία, για την αναγνωστική εφηβεία, ανεξάρτητα µε το πότε την περνάει κανείς, και αυτό γιατί δοκιµάζει διάφορα όρια και θέσφατα της αποστειρωµένης λογοτεχνικής εκπαίδευσης που δέχεται η πλειοψηφία και κυρίως γιατί διεκδικεί και πετυχαίνει το δικαίωµα στη διασκέδαση δια µέσου της ανάγνωσης. Η Ζαζί στο µετρό που ωστόσο δεν καταφέρνει να µπει στο µετρό, καθιστά τον τίτλο παραπλανητικό αλλά ταυτόχρονα και όχι. Σπόιλερ εδώ δεν είναι να αποκαλύψεις πως η Ζαζί δεν θα καταφέρει να µπει στο µετρό, αλλά το γιατί ο τίτλος είναι ακριβής και ενδεικτικός αυτού που ο Κενό µοιάζει να θέλει να πετύχει µέσα από τη σάτιρα και τη φαινοµενική ελαφράδα.
Η Ζαζί στο µετρό είναι κατάλληλη όµως και για επιστροφές, γιατί διαθέτει διάφορα πέπλα που µε τα χρόνια υποχωρούν και φανερώνουν υποστρώµατα αρχικά δυσδιάκριτα, κρυµµένα καλά πίσω από την οργιαστική πρόζα του Κενό, πίσω από τις εξωφρενικές καταστάσεις στις οποίες µπλέκονται τα πρόσωπα. Παρότι σελίδα τη σελίδα η ιστορία κάτι µου θύµιζε, η ελαφράδα εκείνη της πρώτης ανάγνωσης δεν υπήρχε, το συναίσθηµα ήταν διαφορετικό από εκείνο που η µνήµη είχε φροντίσει να διαφυλάξει. Για παράδειγµα, από τα λίγα που θυµόµουν, ο σουρεαλισµός και το γάργαρο γέλιο που προξενούσε στον νεαρό µου εαυτό, εδώ υπήρχαν πολύ πιο µαύρα, πολύ πιο πικρά, πιο ρεαλιστικά, ένα γέλιο που πια κοστίζει, που έρχεται σε στιγµές που τίποτα άλλο δεν µπορείς να κάνεις, παρά να γελάσεις απέναντι σε συνθήκες και καταστάσεις πια αναγνωρίσιµες. Με αποκορύφωµα ίσως τον ίδιο τον Γκαµπριέλ, τον σηµαντικό δεύτερο αυτού του µυθιστορήµατος.
∆εν θα µπορούσα να φανταστώ ιδανικότερο µεταφραστή για να στήσει στα ελληνικά το γλωσσικό αυτό γλέντι. Ο Κυριακίδης, που εν πολλοίς µας σύστησε τα σηµαντικότερα έργα του Εργαστηρίου ∆υνητικής Γραφής (βλ. OuLiPo), προσθέτει ένα ακόµα παράσηµο στο βαρυφορτωµένο του πέτο. Το επίµετρο του Νίκου Αµανίτη δικαιολογεί απόλυτα την παρουσία του στην καλαίσθητη αυτή έκδοση που ήρθε να µας ταράξει µε τον τρόπο που ίσως µόνο οι φωτογραφίες των νεότερων εκδοχών µας µπορούν.
