«Τον θάνατο κανένας δε πρέπει να φοβάται, εκτός αν είναι εντελώς ανόητος και δειλός. Την αδικία όμως πρέπει να φοβάται. Γιατί, αν η ψυχή φτάσει στον Αδη με το βάρος των χειροτέρων αδικημάτων, θα είναι γι’ αυτήν η μεγαλύτερη απ’ όλες τις συμφορές»
ΠΛΑΤΩΝΑΣ (Γοργίας, 522Ε).
Α’. Αντί Προλόγου
Αδύνατον να πιάσεις την πένα για όποιο θέμα και να μη την “βουτήξεις” στο μελάνι της Αρχαίας Ελλάδας για να δώσεις νόημα στο περιεχόμενο, αξία στο γραφτό, καθώς οι αιώνες μα και οι λαοί όπου Γης, κλίνουν το γόνυ στις ακατάλυτες από το χρόνο Αρχές της, μα και στην αειθαλή σοφία της…
Β΄. 1. Απόψεις Αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων
Υπέρ της αθανασίας της ψυχής τάσσονται οι Πλατωνικοί, οι Πυθαγόρειοι και οι Ορφικοί. Ο Σωκράτης (470-399 π.Χ.) πίστευε ακράδαντα στην αθανασία της ψυχής, όπως γλαφυρά αναλύεται στο έργο του Πλάτωνα “Φαίδων”, και όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι την παραμονή της εκτέλεσής του, είπε στους μαθητές του: «Χαρείτε και μην θρηνείτε με τον θάνατό μου… Όταν με κατεβάζετε στον τάφο μου, πείτε ότι θάβετε το σώμα μου μόνο και όχι την ψυχή μου». Στις τελευταίες του στιγμές πίστευε πως με τον θάνατό του θεραπεύεται από τη “νόσο” (το κλείσιμο της ψυχής μέσα στο φθαρτό σώμα).1 Ακόμη, στο τέλος της απολογίας του ενώπιον του Δικαστηρίου, είπε στους δικαστές: «Ωρα απιέναι… Τώρα είναι ώρα να πηγαίνουμε, εγώ μεν για να πεθάνω, εσείς δε για να ζήσετε. Ποιος όμως από εμάς πορεύεται προς το καλλίτερο, κανείς δεν το ξέρει εκτός από το Θεό».2 Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.), είναι ο πρώτος φιλόσοφος που επιχείρησε ν’ αντιμετωπίσει με ορθολογικό τρόπο ένα θεολογικό ζήτημα, όπως η αιωνιότητα της ψυχής. O κορυφαίος ιδεαλιστής όρισε τη φιλοσοφία ως “μελέτη θανάτου”, και, όπως οι Πυθαγόρειοι, επηρεάστηκε πολύ από τους Oρφικούς. Δεχόταν τη διάκριση μεταξύ πνεύματος και ύλης, την αιωνιότητα της ψυχής και την μετεμψύχωση*. 3
Πίστευε ακόμη, ότι ο σωματικός θάνατος αποτελεί μεγάλη ευεργεσία για τον άνθρωπο. Δεχόταν ειδικότερα ότι, η ψυχή: α) είναι αθάνατη, β) προϋπάρχει του σώματος, γ) ανήκει στη θεία φύση ενώ το σώμα στη γήινη και θνητή, δ) παρέχει ζωή και κίνηση στο ανθρώπινο σώμα και ε) υπάρχει μετενσάρκωση*, επομένως ο θάνατος είναι επιθυμητός, το σώμα είναι το δεσμωτήριο της ψυχής και η απαλλαγή της από το σώμα, διευκολύνει τη γνώση των αιωνίων. 4
Οι Ορφικοί δίδασκαν, πως η ψυχή με τη γέννησή της κατεβαίνει στον υλικό κόσμο σαν ένας θείος ξένος. Εισέρχεται στο σώμα, το οποίο είναι και ο τάφος της. Η ψυχή όμως πρέπει να απελευθερωθεί απ’ αυτή τη φυλακή, ώστε να ξαναγυρίσει στην πνευματική της κοιτίδα. Γι’ αυτό, οι Ορφικοί έβαζαν στα χέρια των νεκρών μικρές χρυσές πλάκες, πάνω στις οποίες χάραζαν το έμβλημα της πίστεώς τους. «Αυτάρ εμοί γένος ουράνιον». Δηλαδή, εγώ έρχομαι βέβαια από τη Γη, αλλά η καταγωγή είναι ουράνια. Οι νεκροί θα έδειχναν τις πλάκες αυτές μόλις θα έφταναν στις πύλες του άλλου κόσμου. Η ψυχή όμως θα ξαναγυρίσει στη Γη, θα μετενσαρκωθεί. Η ανακύκλωση αυτή θα συνεχιστεί με αλλεπάλληλες γεννήσεις και θανάτους ώσπου οι ψυχή να εξαγνιστεί. 5
Ο Πυθαγόρας (570-495 π.Χ.) ήταν υποστηρικτής της μετεμψύχωσης. Πίστευε, δηλαδή, ότι μετά τον θάνατο η ψυχή του ανθρώπου, αν είναι “τέλεια”, μεταβαίνει και ενώνεται με τον Θεό, ενώ αν ο άνθρωπος έχει διαπράξει αμαρτήματα κατά τη διάρκεια της ζωής του, επιστρέφει για τιμωρία και εξαγνισμό. 6
Ο Όμηρος πρεσβεύει ότι, το σώμα είναι ο άνθρωπος καθαυτός, που φθείρεται με το θάνατο. Η ψυχή μετά θάνατον γίνεται σκιά ωχρή, χωρίς αξία, που πλανάται στον Άδη κι ύστερα εξανεμίζεται, χάνεται. Παρόμοιες ιδέες έχει και ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ο οποίος δηλώνει πως ο άνθρωπος είναι σώμα και ύλη, ψυχή και είδος. Κατά τον Αριστοτέλη η ψυχή είναι ενδιάμεσο μεταξύ ανθρώπων και Θεού, γεννιέται και σβήνει με το σώμα καθώς ο άνθρωπος αποτελεί μίαν αδιάσπαστη ενότητα και συνεπώς δεν είναι δυνατόν να υπάρξει το σώμα ανεξάρτητα από την ψυχή ή το αντίστροφο. 7
Ο Επίκουρος (341-270 π.Χ.) δέχεται τον πλατωνοαριστοτελικό διαχωρισμό της ψυχής σε: άλογο (ψυχή = anima) και σε λογικό (νους = animus), διότι πιστεύει πως και τα δύο μέρη της ψυχής είναι υλικά και φθαρτά. Για τον θάνατο πιστεύει ότι είναι: «ένα τίποτα για εμάς, απλούστατα επειδή, ενόσω εμείς θα ζούμε εκείνος θα είναι απών, ενώ, όταν θα εμφανιστεί, εμείς δεν θα υπάρχουμε…» 8
Oι Σκεπτικοί φιλόσοφοι όπως ο Kαρνεάδης ο Κυρηναίος (214-129 π.Χ.), πολέμησαν την ιδέα της αθανασίας της ψυχής ισχυριζόμενοι πως: «Εάν η ψυχή είναι συνυφασμένη με το σώμα, δεν μπορεί να είναι αθάνατη, αφού οι μεταβολές που αναμφίβολα εκδηλώνονται σ’ αυτό και το παρασύρουν στον θάνατο, αντανακλώνται κατ’ ανάγκην στην ψυχή». Στην προκείμενη θέση τους αντιτάχθηκε ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πλωτίνος (204-270 μ.Χ.), ο τελευταίος μεγάλος φιλόσοφος της αρχαιότητας. Kατ’ αυτόν, η ψυχή προέρχεται από το Εν, το οποίο ταυτίζεται με το ύψιστο αγαθό και τον Θεό. Περιπλανάται στο βασίλειο των αισθήσεων και επιστρέφει στο Εν, οπότε δεν διαχέεται, αλλά βρίσκοντας εκεί τον αληθινό εαυτό της, αναπαύεται και σώζεται. 8
Γ΄. Επίλογος
Η απαράμιλλη σοφία του αρχαίου ελληνικού πνεύματος δεν θα μπορούσε να μην στραφεί και στο προαιώνιο αγωνιώδες ερώτημα του ανθρώπου για την πορεία του στο επέκεινα. Θέμα ογκώδες, από το οποίο μόνο ολίγα “ψιχία” παραθέσαμε, και ζητούμε προς τούτο την κατανόηση του αναγνώστη.
(Στο επόμενο: “Τα Ελευσίνια Μυστήρια”)
* Για τη μετεμψύχωση και μετενσάρκωση θα ασχοληθούμε σε προσεχές ειδικό σημείωμα.
ΠΗΓΕΣ
1. Πλάτωνος: Φαίδων (Περί Ψυχής). 2007. `Εκδ. ΖΗΤΡΟΣ, Αθήνα. Σειρά: Αρχαίοι Συγγραφείς 96.
2. Σακκέτος Π. Αγγελος. 2009. Ώρα Απιέναι. Ιησούς και Σωκράτης. Εκδόσεις Λιακόπουλος, Αθήνα.
3. Αρχαία Ελλάδα: Φιλοσοφίες περί θανάτου. http://ellas.pblogs.gr/2009/04/arhaia-ellada-filosofies-peri-thanatoy.html
4. Χριστόδουλος. τ. Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος. 2004. Η μετά θάνατον ζωή. Εκδ. Χρυσοπηγή, Αθήνα. 5. Ορφικοί: Περί θανάτου. http://alttherapy.blogspot.gr/2012/10/blog- post_5845.html#axzz28PRbZQUx
6. Δανέζης Μάνος: Πυθαγόρας ο Σάμιος.
http://www.manosdanezis.gr/attachments/article/
7. Αριστοτέλης: Περί Ψυχής. Μετάφραση Π. Γρατσιάτου. Εκδ. ΦΕΞΗΣ, Αθήνα.
8. Σκουμπουρδή Άρτεμις. 2006. «Αθήνα: Μια πόλη μαγική». Εκδ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, Αθήνα.
