Ζούμε σε μια εποχή όπου η δημόσια υγεία έχει απειληθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό που δύσκολα μπορούμε να θυμηθούμε κάτι παρόμοιο τις περασμένες δεκαετίες. Όμως ρίχνοντας μια ματιά στην Ιστορία θα βρούμε αρκετές «γωνιές» της πλημμυρισμένες με πόνο και θάνατο. Είναι αυτές οι μικρές γωνίτσες που με το ανεξίτηλο σκούρο χρώμα τους κατάφεραν να αφαιρέσουν τη φωτεινότητα της καθημερινής ζωής των ανθρώπων.
Μια γρήγορη ματιά στη βιβλιοθήκη και δύο βιβλία από διαφορετικά μέρη του κόσμου διαπραγματεύονται τη χολέρα και μας (υπεν)θυμίζουν τη γενικότερη έννοια της καραντίνας και τις προσπάθειες των ανθρώπων να ζήσουν την πολυπόθητη καθημερινότητα, όπως αυτή ορίζεται από τις επιταγές της κάθε εποχής: «Βαρδιάνος στα Σπόρκα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και «Έρωτας στα χρόνια της χολέρας» του Κολομβιανού συγγραφέα Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες.
Στο παρόν άρθρο θα αναζητήσουμε μερικά παραδείγματα όπου το κουνούπι εκτός από τον πόνο άφησε και «ίχνη» στο λεξιλόγιο μας ενώ φρόντισε να αποκτήσουμε και κάποιες νέες συνήθειες.
Η Ιπποκρατική θεωρία περί των χυμών, το μίασμα και τα κουνούπια
Όταν αναζητάμε οτιδήποτε για ασθένειες η αρχή του νήματος πάντα θα μας οδηγεί στον Ιπποκράτη. Ο Ιπποκράτης (460-377 π.Χ.) ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να βρει μια επιστημονική εξήγηση για την «ασθένεια» προτείνοντας τη θεωρία των τεσσάρων χυμών (κίτρινη χολή, μαύρη χολή, φλέγμα και αίμα) στο σώμα (βιβλίο Περί Φύσιος Ανθρώπου). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, σε υγιή άτομα οι τέσσερις χυμοί βρίσκονται σε ισορροπία αλλά στην περίπτωση του άρρωστου ατόμου οι χυμοί αυτοί είναι εκτός ισορροπίας. Για τη χολέρα και την ελονοσία υπήρξε μια κοινή πεποίθηση για πάνω από 15 αιώνες ότι η μετάδοσή τους, μεταξύ άλλων, ήταν το αποτέλεσμα μιας ανισορροπίας στους χυμούς λόγω των δηλητηριωδών ατμών (γνωστό και ως μίασμα ή miasma) που προέρχονται από την αποσύνθεση οργανικού υλικού (πχ αναθυμιάσεις από έλη, απόβλητα, κοπριά κ.λπ.). Η πεποίθηση αυτή προέτρεπε ότι για να υπάρξει θεραπεία έπρεπε να καθαριστεί ο αέρας.
Έτσι μια νέα συνήθεια έγινε ευρέως διαδεδομένη: η πρακτική της καύσης λουλουδιών και αρωματικών που ως στόχο είχαν τον καθαρισμό του αέρα (πχ θυμιάματα). Η θεωρία του μιάσματος είχε ευρεία αποδοχή τόσο κατά τη Ρωμαϊκή εποχή όσο και τον Μεσαίωνα. Ειδικότερα στον Μεσαίωνα, κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης της χολέρας, παρείχε μια εύλογη εξήγηση για την επιδείνωση της υγιεινής στις πόλεις και τις μυρωδιές που προέρχονταν από τις αποχετεύσεις και με βάση την παρατήρηση ότι ειδικά σε μη αστικά κέντρα υπήρχαν λιγότερα κρούσματα. Ωστόσο, η ιατρική κοινότητα έκανε λάθος, επειδή δεν ήταν ο αέρας που βοηθούσε στην εξάπλωση της χολέρας, αλλά το νερό που ήταν μολυσμένο με βακτήρια χολέρας λόγω των συνθηκών υγιεινής.
Κατά παρόμοιο τρόπο στην περίπτωση της ελονοσίας (έλος + νόσος) υπήρξε η θεωρία (πεποίθηση) ότι οφειλόταν στο σύννεφο δηλητηριωδών υδρατμών που συγκεντρωνόταν πάνω από τα έλη και τους βάλτους και το οποίο μεταφερόταν κάνοντας τους ανθρώπους να νοσούν. Κατά παρόμοιο τρόπο στην Ιταλία, η θεωρία του μιάσματος συσχετίστηκε επίσης με την ελονοσία, η οποία ονομάζεται malaria (mala + aria) δηλαδή «κακός αέρας». Η πεποίθηση αυτή βρίσκονταν κοντά στην αληθινή εξήγηση αφού η μετάδοση της ελονοσίας δεν γίνονταν από τις «αναθυμιάσεις» του έλους αλλά από το γεγονός ότι οι συγκεκριμένες εστίες νερού αποτελούν τα ιδανικά μέρη αναπαραγωγής και ανάπτυξης των ειδών κουνουπιών που είναι υπεύθυνα για τη μετάδοσή της.
“Η μέλαινα χολή”, η μελαγχολία και τα κουνούπια
Επιστρέφοντας στον Ιπποκράτη (βιβλίο Αφορισμοί) βρίσκουμε να αναφέρει ότι η μελαγχολία ήταν πιο συχνά παρατηρούμενη την άνοιξη και το φθινόπωρο που είναι η αρχή και το μέγιστο της ελονοσιακής περιόδου. Η μελαγχολία, ως λέξη, προέρχεται από τη μέλαινα χολή (μαύρη χολή, ένας από τους χυμούς) την οποία η αρχαίοι Έλληνες γιατροί θεωρούσαν τη κύρια αιτία του «τεταρταίου πυρετού». Στις μέρες μας οι λέξεις «μελαγχολία», «μελαγχολώ» και «μελαγχολικός» έχουν επικρατήσει για τις περιπτώσεις διαταραχής διάθεσης συνοδευόμενης από έλλειψη ενθουσιασμού και προθυμίας για δραστηριότητα. Στους αρχαίους όμως Έλληνες ιατρικούς συγγραφείς υπήρχε σύνδεση μεταξύ της μελαγχολίας από την μία και του φθινόπωρου, των «πρησμένων σπληνών» και της υποτιθέμενης προέλευσης του τεταρταίου πυρετού από την άλλη. Η λέξη που χρησιμοποιούνταν για την περίπτωση αυτή ήταν ο «μελάγχολος». Και είναι σίγουρο ότι θα προκαλούσε αληθινή μελαγχολία στους αρχαίους μας πρόγονους η ελονοσία, έμμεσα ή άμεσα, αφού άλλαζε τον χαρακτήρα του ασθενούς και έτσι αυτή η πεποίθηση εκφράστηκε στην κοινή χρήση της λέξης «μελαγχολία» (και των συγγενών της λέξεων) υποδηλώνοντας «τρελή ή νευρική συμπεριφορά».
Χανιά: Η ελονοσία, το κουνουπόψαρο και ο Άγιος Ιωάννης ο ριγολόγος
Ένα από τα πολλά μέτρα που ελήφθησαν στον ανθελονοσιακό αγώνα ήταν και η χρήση των ψαριών Gambusia που τρέφονταν (και) με προνύμφες κουνουπιών. Στο τέλος της δεκαετίας του ’30 κατασκευάζονται τεχνητά ενυδρεία σε όλη την Ελλάδα. Στην περιοχή των Χανίων το τεχνητό ενυδρείο κατασκευάζεται το 1937-1939 στη λίμνη της Αγυιάς (ενώ υπάρχουν αναφορές και για τη λίμνη Κουρνά).
Πηγαίνοντας τον χρόνο πιο πίσω, τoν Οκτώβριο του 1927 με εντολή της Διευθύνσεως Υγείας του Υπ. Υγείας κα Πρόνοιας, ο Υγειονομικός Επιθεωρητής κ. Κωνσταντίνος Αλ. Δήμησσας ή Δημησσάς (είναι με κεφάλαια το ονοματεπώνυμό του) επισκέπτεται την Κρήτη με πρώτο σταθμό τα Χανιά. την τότε πρωτεύουσα του νησιού, όπου Νομίατρος ήταν ο κ. Ευάγγελος Παπαντωνάκης. Η επίσκεψή του Υγειονομικού Επιθεωρητή πραγματοποιείται προκειμένου να εξεταστούν οι τοπικές συνθήκες αναφορικά με το πρόβλημα της ελονοσίας [Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου, 1928, Κωνστ. Γ. Σάββα και Ιω. Π. Καρδαμάτη].
Η έκθεση αναφέρει ότι, σύμφωνα με τα στοιχεία του «βιβλίου ασθενών» που τηρεί ο Προϊστάμενος του Λαϊκού Ιατρείου, κ. Λεωνίδας (δεν αναφέρεται το όνομά του), «ἡ νοσηρότης ἀνέρχεται ἐν Χανίοις εἰς 34,63%». Για πολλούς και διαφορετικούς λόγους το ποσοστό αυτό αμφισβητείται από τον Επιθεωρητή θεωρώντας ότι είναι μεγαλύτερο.
Φθάνοντας στον Αλικιανό (Ἀλικιανός) η έκθεση αναφέρει ότι έχει περίπου 1000 κατοίκους και το χωριό «κεῖται ἐπί χειμαρρώδους ποταμοῦ, ὁ ὁποῖος ἀφήνει καθ’ ὅλον τό θέρος στάσιμα ὕδατα, προσφορώτατα διά τήν ἐκκόλαψιν τῶν κωνώπων» ενώ «ἡ ἄρδευσις τῶν κήπων γίνεται από τά νερά τοῦ Βατολάκκου, ἔχει δέ και το χωρίον περί τά 6-7 φρέατα». Η παρουσία της ελονοσίας στην περιοχή είναι πολύ έντονη με καταγεγραμμένο ποσοστό σχεδόν διπλάσιο από αυτό της πόλης των Χανιών (50%-65%). Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η ελονοσία έχει φέρει ως νέα θρησκευτική συνήθεια τον εορτασμό ενός Αγίου που συνδέεται με ένα από τα συμπτώματα της ασθένειας: «Ὡς χαρακτηριστικόν τῆς ἑλονοσοπληξίας τῶν κατοίκων σημειοῦμεν, ὅτι ἑορτάζεται ἐνταῦθα ἡ ἑορτή τοῦ Ἀγίου Ἰωάννου τοῦ ριγολόγου! (ὁ ρῖγος = παροξυσμός ἑλονοσίας και ἑλονοσία)».
Αντί επιλόγου
Επιστρέφοντας στη σύγχρονη πραγματικότητα της κρίσης της δημόσιας υγείας, μπορεί να χρειαστεί να σηκώσαμε την «κίτρινη σημαία», όπως ακριβώς κυματίζει και στο μεγάλο κατάρτι του ποταμόπλοιου του Μαρκές ή να μεταμφιεστούμε, όπως η γρια-Σκεύω του Παπαδιαμάντη, για να περάσουμε στην απέναντι όχθη και να δούμε τους δικούς μας ανθρώπους. Ένα είναι σίγουρο: ότι κι αυτή η κατάσταση θα αφήσει τα αποτυπώματά της στον άνθρωπο, στην επιστήμη, στο λεξιλόγιο μας και πιθανόν και στη λογοτεχνία.
Υστερόγραφο
Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στον φίλο, συνεργάτη και συνοδοιπόρο απέναντι στη μάχη για τα κουνούπια, κ. Δημήτρη Νικολακάκη που σε λίγες μέρες συνταξιοδοτείται αφήνοντας μια σημαντική παρακαταθήκη στο χώρο της Δημόσιας Υγείας στα Χανιά.
*Ο Δρ Αντώνιος Μιχαηλάκης είναι ερευνητής στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο
Τα Χανιώτικα Νέα, σε συνεργασία με το “LIFE CONOPS” (LIFE12 ENV/GR/000466) έχουν αναπτύξει ένα Διαδικτυακό Ερωτηματολόγιο που ως στόχο έχει την αποτίμηση των επιπτώσεων του Ασιατικού κουνουπιού τίγρης στα Χανιά.
