Ιδρυμα Ωνάση: Ξετυλίγοντας την ιστορία του ελληνικού βιβλίου και της ελληνικής τυπογραφίας

Την ηλεκτρονική της τεκμηρίωση θα παρουσιάσει εντός των προσεχών ημερών η Ελληνική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Ωνάση, που βασίζεται στην ομότιτλη συλλογή του Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου. Η βιβλιοθήκη είναι επισκέψιμη στο κτίριο του Ιδρύματος Ωνάση, λεωφ. Αμαλίας 56, κοντά στου Μακρυγιάννη και την Ακρόπολη, και φιλοξενεί βιβλία τα οποία αποτελούν προϊόν αποκλειστικά της ελληνικής εκδοτικής δραστηριότητας, από το τέλος του 15ου αιώνα μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα (οι γλώσσες, βεβαίως, στις οποίες έχουν τυπωθεί τα βιβλία είναι πολλές). Αρχιτέκτονας, εκδότης και ιστορικός του βιβλίου (έχει γράψει μεταξύ άλλων, την πεντάτομη «Ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό»), ο Κ. Σπ. Στάικος μιλάει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για τους θησαυρούς της συλλογής του, τονίζοντας πως σκοπός της είναι να αναδείξει τη μεγάλη περιπέτεια ανά τους αιώνες όχι μόνο της ελληνικής λογιοσύνης, αλλά και της ελληνικής τυπογραφίας, που παραμένει αναπόσπαστα συνδεδεμένη μαζί της.
ΕΡ: Πότε και με ποια αφορμή ή με ποιο κίνητρο ξεκίνησε η συγκρότηση της Ελληνικής Βιβλιοθήκης;
ΑΠ: Η Ελληνική Βιβλιοθήκη ξεκίνησε το 1975 ως προσωπική συλλογή χωρίς κάποιον πολύ συγκεκριμένο σκοπό. Εν συνεχεία άρχισα να ενδιαφέρομαι για βιβλία που τυπώθηκαν από Έλληνες μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης. Η εκδοτική αυτή δραστηριότητα απευθυνόταν στο ουμανιστικό κοινό της Ιταλίας και του ευρωπαϊκού Βορρά, αλλά και στο διάσπαρτο σε όλη την Ευρώπη ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Πυρήνας της, το τρίπτυχο της πνευματικής παράδοσης, της γλώσσας και της Ορθοδοξίας. Οι πόλεις όπου αναπτύχθηκε η παραγωγή των ελλήνων εκδοτών ήταν πολλές και εξαπλωμένες σε ένα ευρύ γεωγραφικό φάσμα: Βενετία, Φλωρεντία, Ρώμη, Βιέννη, Λειψία, Ιάσιο, Βουκουρέστι, Μόσχα, Πετρούπολη, Βούδα, Πέστη, αλλά και Μοσχόπολη ή Ιερουσαλήμ. Η ελληνική τυπογραφική άνθιση οφείλεται στον ηγετικό ρόλο που έπαιζαν στον τόπο τους οι ελληνικές κοινότητες: ο Ευγένιος Βούλγαρης ήταν ο εξ απορρήτων της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας, στη Μολδοβλαχία κυβερνούσαν οι Φαναριώτες και στη Βιέννη ήταν μεγάλη η ισχύς των ελλήνων εμπόρων και της εκκλησίας.
ΕΡ: Πόσους αιώνες εκδοτικής δραστηριότητας καλύπτει η Ελληνική Βιβλιοθήκη και πώς θα περιγράφατε τα περιεχόμενά της;
ΑΠ: Η Ελληνική Βιβλιοθήκη, που βρήκε την πιο κατάλληλη θέση στο Ίδρυμα Ωνάση, όπου είναι απολύτως προστατευμένη και παράλληλα αυγατίζει συνεχώς, καλύπτει το διάστημα τεσσάρων σχεδόν αιώνων: από το 1486 μέχρι το 1830. Στα ράφια της, που αριθμούν χιλιάδες τίτλους, θα βρούμε από τα λατινικά ποιήματα του βυζαντινής καταγωγής Μιχαήλ Μάρουλου Ταρχανιώτη, τη Γραμματική του Θεοδώρου Γαζή και το Λεξικό Σούδα ή Σουίδα μέχρι την πρώτη έκδοση των Απάντων του Πλάτωνα του 1513, τη «Χάρτα» ή τη «Φυσική» του Ρήγα Φεραίου και την «Ελληνική Νομαρχία» Ανωνύμου του Έλληνος του 1806. Υπάρχουν ακόμα τα πατριωτικά φυλλάδια του Κοραή και οι εκδόσεις αρχαίων ελλήνων συγγραφέων του ίδιου. Επίσης, δειγματοληπτικά πάντοτε μιλώντας, η Ελληνική Βιβλιοθήκη διαθέτει την πλουσιότερη συλλογή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (από Δανιήλ Φιλιππίδη μέχρι Ευγένιο Βούλγαρη), καθώς και πολλά λειτουργικά βιβλία (από Ευαγγέλια μέχρι ύμνους).
ΕΡ: Σύντομα πρόκειται να ανακοινώσετε την ηλεκτρονική τεκμηρίωση της Ελληνικής Βιβλιοθήκης. Πώς έχετε δουλέψει εσείς και η ομάδα σας προς αυτή την κατεύθυνση;
ΑΠ: Τα πεδία μας είναι οι σελίδες τίτλου, οι επίτιτλοι, τα τυπογραφικά σήματα, η εικονογράφηση, τα πρωτογράμματα, οι οικογένειες χαρακτήρων, οι ελληνικές γραμματοσειρές και τα αφιερωτικά. Το υλικό της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης περιλαμβάνει ό,τι συνδέεται στενά με την τυπογραφική παράδοση, ό,τι έχει να κάνει με αυτό που ονομάζουμε σήμερα «τυποτεχνική εμφάνιση του βιβλίου».
ΕΡ: Έχετε αφιερώσει τη ζωή σας στο βιβλίο από τη μια πλευρά ως συστηματικός συλλέκτης και από την άλλη ως διεξοδικός μελετητής της ιστορίας του. Τι σας παρακίνησε σε μια τέτοια επιλογή;
ΑΠ: Θα έλεγα, η περιβάλλουσα άγνοια της ιστορίας του ελληνικού βιβλίου, κάτι που συνειδητοποίησα όταν καταπιάστηκα ως αρχιτέκτονας με τον σχεδιασμό βιβλιοθηκών. Το θέμα μου, όμως, ανέκαθεν δεν ήταν τα βιβλία γενικώς, αλλά ο χώρος και τα μέσα της παραγωγής τους, με άλλα λόγια ο τυπογραφικός τους κόσμος. Έτσι, η πορεία την οποία διέγραψα δεν είναι μόνο η αναζήτηση των περιπετειών της λογιοσύνης, αλλά και των τυπογραφικών περιπετειών του βιβλίου ως εκδοτικού γεγονότος. Γιατί τι άλλο απασχολεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του έναν συγγραφέα από το να φτάσει το έργο του στο τυπογραφείο και να τυπωθεί; Κι αυτό, νομίζω, με ενδιέφερε και με ενδιαφέρει περισσότερο απ’ όλα. Γιατί για να παρακολουθήσει κανείς σφαιρικά έναν συγγραφέα οφείλει να οφείλει να λάβει υπόψη τόσο τις πρώτες του εκδόσεις όσο και τη συνέχειά του. Έτσι μόνο θα γίνει σε βάθος κατανοητό το πώς γεννιέται, το πώς αλλάζει και το πώς προχωρεί ο συγγραφέας, που πολλές φορές θα τον δούμε να μεταμορφώνεται πάνω στην ίδια τη διαδικασία της εκτύπωσης. Ο Έρασμος, για παράδειγμα, έκανε τις πιο κρίσιμες αλλαγές στα γραπτά του επί του πιεστηρίου.