» Τέχνη και Θρησκευτικό συναίσθημα: ΕΥΘΥΜΗΣ ΒΑΡΛΑΜΗΣ
Αφορμή για την παρούσα σύνθετη εργασία στάθηκε το πρόσφατα εκδοθέν Λεύκωμα έργων ζωγραφικής του αειμνήστου πια και παγκοσμίως γνωστού μέγιστου εικαστικού, ζωγράφου, αρχιτέκτονα Καθηγητή, γλύπτη, ποιητή, συγγραφέα, ντιζάινερ, παιδαγωγού ΕΥΘΥΜΗ ΒΑΡΛΑΜΗ με θέμα: «Ο Άγιος Λουκάς, ο Ιατρός: Τέχνη – Πίστη – Θεραπεία», από την Έκθεσή του στους χώρους του Γενικού Νοσοκομείου «ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ» Θεσσαλονίκης, που εγκαινιάστηκε στις 18-10-2019 με τις ευχές και την αγία παρουσία του Παναγιωτάτου Οικουμενικού μας Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου.
Α. – ΤΟ ΜΕΓΑ ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ
Ο Απ. Παύλος (Κολασ. 2, 9) γράφει ότι στην Θεανθρώπινη υπόσταση του ο Χριστός συγκεφαλαιώνει: «ότι εν αυτώ κατοικεί παν το πλήρωμα της θεότητος ΣΩΜΑΤΙΚΩΣ», που σημαίνει ότι κάθε ιδίωμα και κάθε ενέργεια της καθολικής ανθρώπινης φύσης έχει προσληφθεί από τον Χριστό, τίποτα το ανθρώπινο δεν έμεινε έξω από αυτήν την πρόσληψη. Ο Καθηγητής Χρήστος Γιανναράς, στο πόνημα του (ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ της ΠΙΣΤΗΣ) γράφει κι αναφέρει, ότι ο σαρκωθείς και ενανθρωπήσας Χριστός είναι η «ατρέπτως», η «αναλλοιώτως» και η «ασυγχύτως» ένωση των δύο φύσεων, δηλ. της θεϊκής και της ανθρώπινης κι ότι αυτή η ανθρώπινη φύση που ενώθηκε με τη θεία φύση του Υιού και Λόγου, που αντλεί την ύπαρξη της από τη σχέση με τον Θεό, δεν πεθαίνει: και συνεχίζοντας αποκαλύπτει, ότι «παρότι δεν γνωρίζομε και αδυνατούμε να περιγράψουμε την εμπειρία της Ανάστασης του Χριστού, ωστόσο, την προσεγγίσαμε ερμηνευτικά, κι αυτή η «ατρέπτως», «αναλλοιώτως» και «ασυγχύτως» ένωση της θεϊκής κι ανθρώπινης φύσεως, στο μέγα θαύμα της Ανάστασης, το σώμα του αναστημένου Χριστού είναι η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ελεύθερη από κάθε περιορισμό της φύσης και από κάθε ανάγκη, είναι δηλαδή ένα ανθρώπινο σώμα με σάρκα και οστά (προς Εμμαούς κ.λπ.), που, ωστόσο, δεν αντλεί ζωή από τις συνήθεις βιολογικές του λειτουργίες, αλλά ΥΠΟΣΤΑΣΙΑΖΕΤΑΙ (παίρνει υπόσταση) σε αληθινή – πραγματική ύπαρξη, χάρη στη στενή προσωπική σχέση με τον Θεό και μονάχα αυτή η σχέση το συνιστά και το ΖΩΟΠΟΙΕΙ.
Για την πλήρη κατανόηση του τρόπου – τεχνοτροπίας ζωγραφικής και απεικόνισης του «Θεανθρώπου Χριστού», του «Απ. Παύλου», του «νέου αγίου Λουκά του Ρώσου Ιατρού», του «Αγίου Όρους», της «Κρύπτης του Απόστολου Παύλου», των «σπιτιών του Χριστού» κ.λπ. του αειμνήστου και μέγιστου εικαστικού, φίλου και συμμαθητή μου, ΕΥΘΥΜΗ – ΜΑΚΗ ΒΑΡΛΑΜΗ αναφέρομε, ακροθιγώς, τα παρακάτω: Εδώ, δηλαδή στις θρησκευτικές εικόνες του Ευθύμη Βαρλάμη, πρόκειται περί θαύματος, περί συνταρακτικής, συγκλονιστικής κι ανεξήγητης συγκυρίας, όπου ο καλλιτέχνης τελεί σε πνευματική αλληλεξάρτηση -στενή σχέση με τα εικονιζόμενα πρόσωπα. Ο πολύ μεγάλος εικαστικός -ο μεγαλύτερος στον κόσμο τα τελευταία τριάντα χρόνια- στην γήινη ζωή του υπήρξε πρότυπο απλού κι αληθινού χριστιανού, φορτωμένος με πολλά θεία δώρα και ποικίλα χαρίσματα. Κατά την ιστορική του συνάντηση με τον κορυφαίο μουσικοσυνθέτη μας τον Μίκη Θεοδωράκη (είχα αναφερθεί εκτενώς στις ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ των «Χ.Ν.» πριν δύο – τρία χρόνια), ο αξέχαστος Μάκης Βαρλάμης είχε δηλώσει: «Διδάχθηκα και μυήθηκα μέσα στην Εκκλησία της Ορθοδοξίας, ιδιαίτερα μέσα στο μυστήριο της αγάπης. Το μυστήριο της αγάπης είναι ο Χριστός, δηλ. το άπειρο και το απόλυτο. Ο Χριστιανισμός και ιδιαίτερα η Ορθοδοξία δεν είναι ψευδαισθήσεις, ούτε μια μοιρολατρική και τυπολατρική θρησκεία, είναι η πιο δυναμική στρατηγική που μπορεί κάθε άνθρωπος να τη βιώσει, ιδιαίτερα η νεολαία μας που πολλές φορές ξεγελιέται σε μια τεχνολογία επίκαιρη που δεν έχει κανένα όραμα, κανένα πρόσταγμα, καμιά χαρμόσυνη είδηση, παρά μόνο την αναφορά μας στον ανόργανο κόσμο, στον νεκρόφιλο υλισμό…»
Στα εγκαίνια της πρόσφατης Έκθεσης έργων ζωγραφικής του Ευθύμη Βαρλάμη στο Νοσοκομείο «Παπαγεωργίου» Θεσσαλονίκης, ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος είπε: « Η Τέχνη και η Πίστις αναφέρονται εις την διάστασιν του βάθους της πραγματικότητος και της ανθρωπινής υπάρξεως. Τα έργα του Ευθυμίου Βαρλάμη, τα οποία αναφέρονται εις τον νέον Αγιον Λουκά τον Ιατρόν, αποτελούν μίαν βαθυστόχαστον γλώσσαν, δια της οποίας εκφράζεται και αναδεικνύεται η εσωτερική σχέσις τέχνης, πίστεως και θεραπείας…. Εις την θεραπείαν εμπλέκεται πάντοτε και η πνευματική διάστασις του ανθρώπου, η αλήθεια της υπάρξεως του. Η πίστις και η τέχνη αποτελούν εις την τεχνοκρατουμένην εποχήν μας όχημα δια την υπέρβασιν κάθε είδους αλλοτριωτικής αντικειμενοποιήσεως του ανθρωπίνου προσώπου».
Το «Πειραματικό Εργαστήρι Βεργίνας», συνδιοργανωτής της Έκθεσης, αναφέρθηκε με δέος και σεβασμό στις παραστάσεις που ζωγράφισε ο Εύθυμης Βαρλάμης (αφιέρωση στον νέο Άγιο Λουκά, τον Ρώσο γιατρό) δήλωσε σχετικώς: « Με τα έργα αυτά ο Βαρλάμης θέλησε να μεταφέρει σ’ όλους τους ανθρώπους το βαθύτερο νόημα της Τέχνης και ιδιαίτερα της Ιερής Τέχνης και να φανερώσει τη μυστική σύνδεση του ανθρώπου με τον Θεό, τον Πατέρα μας, τον Πατέρα της αγάπης και της ευσπλαχνίας. Πρόκειται για ένα έργο πνοής που αναφέρεται στην τεχνολογία του μέλλοντος. Η ιδεα του Καθηγητή Βαρλάμη βασίζεται στα λόγια του Χριστού προς τον θεραπευμένο τυφλό, τον Βαρτίμαιο, τον γιο του Τιμαίου: « Η πίστη σου σ’ έσωσε…».
Ωστόσο, πρέπει να ειπωθεί, ότι το μυστικό όλων των εικόνων του Βαρλάμη έγκειται στην προέκταση τους στον χώρο. Οι πίνακες του για τον Άγιο Λουκά, τον Ρώσο γιατρό, δεν περιέχουν καμιά κρυμμένη σκοπιμότητα, δεν χρειάζονται καμιά περίπλοκη ερμηνεία.
Β.- ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ – ΕΥΘΥΜΗΣ ΒΑΡΛΑΜΗΣ
Ο Εύθυμης Βαρλάμης είναι άκρως αποκαλυπτικός στον λιτό και καθαρό λόγο του:
«…Σ’ ένα έργο θρησκευτικό, υπάρχει πάντα η χάρις του Αγίου Πνεύματος που πλημμυρίζει το έργο με την πίστη και την ευλογία. Είναι η πιο δραματική πράξη για τον ζωγράφο να εκφράσει τη δική του πίστη και να μπορέσει να επιστρατεύσει την πίστη του θεατή… Αυτή είναι η αποστολή μου: να ευκολύνω την συναίσθηση του θρησκευτικού αισθήματος, δίνοντας στο έργο τις υψηλότερες αξίες της φιλίας, της αγάπης, της καλοσύνης, της πραότητος, δίχως να υπολογίσω ούτε τον χρόνο, ούτε την υγεία μου…. Είναι για τον καλλιτέχνη η προσωπική του θυσία, ο Σταυρός του που μπορεί να τον οδηγήσει στην ανάσταση, στην ηρεμία, στη λύτρωση, στη θεραπεία, όπως μας έχει διδάξει ο Χριστός, ο Κύριος μας: “Η πίστις σου σ’ έσωσε…”».
«Μια πίστη που μετατρέπει την κάθε θρησκευτική εικόνα σε μια γέφυρα στα άγια, στα πνευματικά της αγάπης του Θεού μας, του Πατέρα μας, με τη μεσολάβηση του Θεανθρώπου Χριστού και Κυρίου μας… Μια θρησκευτική εικόνα λάμπει, λάμπει κι ακτινοβολεί το λαμπερό φως της μεγαλοσύνης του Θεού. Μια εικόνα μας ασφαλίζει από τους πειρασμούς της κακίας και της υπεροψίας…»
«Η διαδικασία για τη θρησκευτική εικόνα απαιτεί τη σπουδή των μεγάλων ζωγράφων: του Ρέμπραντ, του Ντα Βίντσι, του δικού μας Θεοτοκόπουλου που ξεκίνησε από τη Βυζαντινή αγιογραφία της Κρήτης, για να φτάσει στην παγκόσμια αναγνώριση με την πνευματικότητα που έδωσε στην τέχνη του, την οικουμενικότητα της αξίας του θρησκευτικού αισθήματος… Η εικόνα θέλει, κατά κύριο λόγο, αισθήματα, όχι διανοητικές αναλύσεις. Θέλει να μεταφέρει το πάθος της πίστης του καλλιτέχνη. Η εικόνα δεν μπορεί να περιορίζεται στην αισθητική ικανοποίηση…
«Πόσο μας συγκινεί η τραγική ζωή του Ολλανδού ζωγράφου Βαν Γκογκ; Του φτωχού οδοιπόρου ιεροκήρυκα, που είναι σε συνεχή ένταση να απεικονίσει χωριά της Προβηγκίας και ελαιώνες, και να ζει κοντά στους φτωχούς εργάτες και χωρικούς, μέσα στα ηλιοτρόπια της Άρλ με το πιο όμορφο, το πιο πικραμένο και πονεμένο κίτρινο όλου του κόσμου… Ο δυστυχής και πονεμένος Βαν Γκογκ ζωγράφισε τα παλιά φαγωμένα παπούτσια του. Μια ζωή στον δρόμο, έχοντας το παράδειγμα των μαθητών του Χριστού με τον θείο Λόγο, το πνεύμα και την ομορφιά της φύσης…»
«Με τη θρησκευτική τέχνη επιτυγχάνεται η θεραπεία σε πολλές περιπτώσεις, που η Ιατρική παραιτείται ή δεν είναι σε θέση να επέμβει… Κάθε επισκέπτης της έκθεσης των έργων του Αγίου Λουκά πρέπει να εξοικειωθεί με τη σύλληψη της εικόνας, ώστε να μπορεί να διαβάσει το μήνυμα. Η σκηνοθετική δραματουργία είναι στην ουσία απλή και ολοφάνερη: το να επικεντρώσω το βλέμμα μου να αντικρίσω τον Άγιο, είναι μια απαραίτητη προετοιμασία να ταυτιστώ με αυτόν τον άνθρωπο, που πέρασε δύσκολα χρόνια, έζησε όλες αυτές τις κακουχίες και άντεξε στις εξορίες (Σιβηρία κι αλλού…) και τις φυλακίσεις και στο τέλος αξιώθηκε με το χάρισμα του Ιερωμένου Επισκόπου ο επιστήμων γιατρός, ο θεράπων άγιος Λουκάς, ο Νέος… Τον κοιτάζω στα μάτια και βλέπω όλο το δράμα της Ρωσίας, της αναγκαστικής απομάκρυνσης των πιστών ανθρώπων, τις ανατιναγμένες εκκλησίες, τα καμένα μοναστήρια, την υπεροψία και την πρόκληση της περιφρόνησης της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων…»
Ο αξέχαστος Εύθυμης Βαρλάμης (+ 27-12-2016), λίγο πριν από την εις Κύριον εκδημία του, έγραψε: « Η τέχνη της εικόνας είναι πράξη: Μια πράξη όμως που περιέχει τη θεϊκή σοφία της Δημιουργίας. Η τέχνη έχει μέσα της αυτό το μυστήριο που συγκινεί τον άνθρωπο βαθιά». Ας είναι αιωνία η μνήμη του.
