Καταρρέουν και χάνονται μέσα στη γη, στην ορεινή, βραχώδη και άνυδρη περιοχή του Σουλίου, τα αμέτρητα πηγάδια, που αποτελούν ζωντανούς μάρτυρες της ιστορίας, καθώς συνδέονται άμεσα με τους αγώνες των ηρωικών Σουλιωτών. Δίπλα στα σύμβολα της αντίστασης των Σουλιωτών ενάντια στην σθεναρή πολιορκία του Αλή Πασά, το Κούνγκι, το κάστρο της Κιάφας και το Ζάλογγο, τα εκατοντάδες πηγάδια, αποτελούν μία άγνωστη ίσως πτυχή, ζωής και αγώνα.
Ο δήμος Σουλίου, όπως είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η δήμαρχος Σταυρούλα Μπραΐμη-Μπότση, τα έχει καταγράψει και εκπονεί μελέτη για την συντήρηση και διάσωσή τους, με τις υποδείξεις της αρχαιολογίας. Όμως, αναζητείται χρηματοδότηση για την υλοποίηση του έργου. Τα περισσότερα πηγάδια, βρίσκονται κοντά στο κάστρο της Κιάφας, ενώ ο συνολικός αριθμός τους πλησίαζε τα 400, καθώς κάθε φαμίλια Σουλιωτών είχε και το δικό της. Το κάθε πηγάδι είναι φτιαγμένο λιθάρι -λιθάρι, σε σχήμα κυκλικό ενώ λιθόστρωτος είναι ο χώρος που το περιβάλει.
Σε μία μικρή πεδιάδα ανάμεσα στα βουνά, εκεί όπου στέκονται ακόμη όρθιοι οι τοίχοι από το σπίτια των Μποτσαραίων, του Τζαβέλα, το Βουλευτήριο όπου έκαναν τις συνάξεις οι οπλαρχηγοί και οι εκπρόσωποι των οικογενειών, είναι συγκεντρωμένα περίπου 67 πηγάδια, εκ των οποίων τα 40 στέκονται όρθια. Μάλιστα, η περιοχή πήρε την ονομασία Πηγάδια.
«Τα πηγάδια ήταν ουσιαστικά στέρνες, γιατί εκεί συγκέντρωναν το νερό της βροχής», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο πρόεδος της ιστορικής κοινότητας Σαμονίδας, της μεγαλύτερης στο Σούλι, Ευθύμιος Τόκας. «Τα πηγάδια, μεταξύ τους συνδέονται υπογείως με κεραμικές σωληνώσεις, ενώ γέμιζαν νερό από μία μεγαλη γούρνα, φυσική δεξαμενή νερού, που βρίσκεται σε ένα από τα ψηλότερα σημεία. Η φυσική δεξαμενή είναι πλακόστρωτη και συγκοινωνεί με τα πηγάδια μέσω του δικτύου των κεραμικών σωλήνων. Το νερό τους, κατά την διάρκεια της πολύχρονης πολιορκίας του Σουλίου από τις ορδές του Αλή-Πασά και του γιού του Βελή, ξεδιψούσε τους μαχητές και κράτησε στη ζωή τις οικογένειές τους».
Σύμφωνα με μαρτυρίες, που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά, οι Σουλιώτες κατά τις επιχειρήσεις του 1792, όταν οι Τουρκαλβανοί πλησίασαν την περιοχή τους, έριξαν ασβέστη σε πολλά πηγάδια για να τους στερήσουν το νερό.
Μαζί με τα πηγάδια, καταρρέει και το Κάστρο της Κιάφας, το οποίο έχει μετατραπεί σε βοσκοτόπι, ενώ μέσα στα χόρτα και την βλάστηση, χάνονται και τα λιθόστρωτα μονοπάτια που αποτελούσαν δρόμους επικοινωνίας ανάμεσα στα χωριά και τους οικισμούς. Οι λιγοστοί πλέον κάτοικοι των χωριών του Σουλίου, ζητούν να διασωθούν τα μνημεία ιστορίας, πολιτισμού και αγώνων, ώστε να συμβάλουν στην τουριστική ανάπτυξη του τόπου τους.
