Οικο-Περιβαλλοντική Ψυχολογία

1. Η Οικο-Περιβαλλοντική Ψυχολογία (Ο.Π.Ψ.) εμφανίστηκε για πρώτη φορά, ως γνωστική περιοχή το 1968 με τις συναφείς διεπιστημονικές και πολυεπιστημονικές της όψεις, στο Πρόγραμμα Σπουδών του Τμήματος Ψυχολογίας του City University της Νέας Υόρκης.

Aπό τότε και μέχρι σήμερα έχει γνωρίσει σημαντική εξέλιξη, παρόλο που η σύντομη επιστημονική της ιστορία δεν θεωρείται ακόμη αρκετή για να προσδιορίσει επακριβώς τις θεωρίες, τις μεθόδους και τις επιδιώξεις της.
Στην Ελλάδα είχε ενταχθεί για μικρό διάστημα στο Πρόγραμμα Σπουδών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Α.Π.Θ., αλλά και ως θεματική περιοχή στο Πρόγραμμα Κοινωνικής Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Παν/ου Αθηνών. Επίσης, διδάχθηκε από τον γράφοντα συνεχώς από το 1999 μέχρι την αιχμή της οικονομικής κρίσης στον τόπο μας, στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Μετεκπαίδευσης Εκπαιδευτικών του Πανεπιστημίου Αθηνών, εποχή κατά την οποίαν οι τότε πολιτικοί εκφραστές της αντάλλαξαν το ιδιαίτερα μεγάλο επιμορφωτικό κέρδος από τη λειτουργία του ιστορικού Μαρασλείου Διδασκαλείου με την εξοικονόμηση των εκπαιδευτικών, που για δύο χρόνια φοιτούσαν σ’αυτό, μειώνοντας έτσι το οικονομικό κόστος από το διορισμό νέων και αναπληρωτών εκπαιδευτικών. Σημειώνεται ότι στο σοβαρό αυτό επιμορφωτικό κέντρο φοίτησαν, ύστερα από δύσκολες εξετάσεις εισαγωγής, σχεδόν όλα τα ιστορικά στελέχη της εκπαίδευσης, τα οποία στη συνέχεια εμπνεύστηκαν και εφάρμοσαν καινοτόμες και ριζοσπαστικές αντιλήψεις και πρακτικές στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.
Επίσης, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Περιβαλλοντικής Ψυχολογίας λειτούργησε την περσινή χρονιά και προγραμματίζεται να λειτουργήσει και φέτος στο Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Ξάνθης, με συμμετοχή και του γράφοντος στο διαλεκτικό, βιωματικό και μεθοδολογικό στάδιο του προγράμματος.
2. Αντικείμενο της Ψυχολογίας είναι, ως γνωστόν, η μελέτη και η διερεύνηση της συμπεριφοράς του ανθρώπου ως ατόμου, αλλά και ως μέλους κοινωνικής ομάδας. Γιατί η εκδήλωση και έκφραση της ανθρώπινης συμπεριφοράς δεν είναι μόνο ψυχολογικό, αλλά και κοινωνικό φαινόμενο που μελετά η Κοινωνιολογία από άλλη όμως οπτική. Και τούτο επειδή ο άνθρωπος ζει σ’ ένα φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον από το οποίον επηρεάζεται και το οποίον επηρεάζει. Έτσι, η αναγκαιότητα διερεύνησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο ολιστικό (φυσικό, κοινωνικό, πολιτισμικό) περιβάλλον, στο οποίον αυτή διαμορφώνεται, εξελίσσεται και επηρεάζεται, οδήγησε στη γέννηση της Οικο-Περιβαλλοντικής Ψυχολογίας. Γιατί παλαιότερα οι μέθοδοι της ψυχολογίας αγνοούσαν την ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ των κοινωνικών σχέσεων που επηρεάζουν τις ατομικές και κοινωνικές συμπεριφορές και ακόμη θεωρούσαν ότι τα ψυχολογικά φαινόμενα μπορούν να γενικευτούν για όλα τα άτομα και για όλες τις κοινωνίες, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές οικο-πολιτισμικές τους συνθήκες (Moos 1976).
Με βάση τις παραπάνω λογικές, η Ο.Π.Ψ., ξεπερνώντας τα πειραματικά εργαστήρια και τις ποσοτικές στατιστικές αναλύσεις, ασχολείται με τις αλληλεπιδράσεις, αλληλεξαρτήσεις και αλληλοσυσχετίσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις ανθρώπινες συμπεριφορές και στο κοινωνικο-οικολογικό τους περιβάλλον (Georgas-Berry 1995, Αθανασάκης 2000).
Και ακόμη προσπαθεί να ερμηνεύσει τους μηχανισμούς προσαρμογής, εξισορρόπησης και επιβίωσης του ανθρώπου στις κοινωνικο-περιβαλλοντικές μεταβολές που παρατηρούνται σε απλά ζητήματα, γεγονότα και προβλήματα της καθημερινής ζωής (Καλαντζή-Azizi 1982, Barker 1987).
Ωστόσο πρόβλημα, κυρίως μεθοδολογικό, για την Ο.Π.Ψ., παραμένει η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, από μελέτες και έρευνες που πραγματοποιούνται σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο ολιστικό περιβάλλον, στο οποίο διαμορφώνονται οι σχέσεις  φύσης – ανθρώπου – κοινωνίας (Willems 1997), αφού κάθε άτομο λειτουργεί διαφορετικά από τα άλλα, βιώνοντας με το δικό του ξεχωριστό τρόπο τον εξωτερικό του κόσμο. Γι’ αυτό και η Ο.Π.Ψ. προσπαθεί να κατανοήσει, να ευνοήσει και να βελτιώσει τις σχέσεις ανθρώπου-περιβάλλοντος με συστημική σκέψη, πολυ-επιστημονική λογική και δι-επιστημονική πρακτική, μέσω ενός πολυδιάστατου-ολιστικού πλαισίου αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης που περιλαμβάνει πρόσωπα, θεσμούς, παραδόσεις, αξίες, αντιλήψεις, νοοτροπίες, στάσεις, κίνητρα, προτιμήσεις, βιώματα και συμπεριφορές και όπως αυτές πηγάζουν από το ιστορικό και πολιτισμικό υπόβαθρο των ανθρώπινων κοινωνιών.
3. Όμως, η Ο.Π.Ψ. δεν αποδέχεται τη διάκριση του περιβάλλοντος σε φυσικό και τεχνητό (ή ανθρωπογενές ή κοινωνικό ή πολιτισμικό), αλλά το εννοεί ως μία ενιαία ολιστική θεώρηση, αφού το φυσικό περιβάλλον, όπως π.χ. οι κλιματικές ζώνες, επηρεάζει και επηρεάζεται αποφασιστικά από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Γι’ αυτό η Ο.Π.Ψ. οριοθετείται -όπως τονίστηκε προηγουμένως- από τη διασύνδεση, ανάλυση, σύνθεση και αξιολόγηση των αλληλεπιδράσεων και αλληλεξαρτήσεων των ανθρώπινων εμπειριών και δράσεων με το ολιστικό (φυσικό και τεχνητό) περιβάλλον (Canter D. and Craik K. 1981).
Παρ’ όλα αυτά η Ο.Π.Ψ. κυρίως ενδιαφέρεται για το τεχνητό περιβάλλον στο βαθμό που βεβαίως αναδεικνύονται -ως ερευνήσιμες- οι αλληλεπιδράσεις του
-υπό μελέτη- περιβάλλοντος με τις ανθρώπινες συμπεριφορές (Canter 1988).
4. H Ο.Π.Ψ. εμφανίστηκε ως πεδίο μελέτης και έρευνας την εποχή που οι συνέπειες της πληθυσμιακής, οικιστικής και τεχνολογικής εξέλιξης προβλημάτιζαν τις μεταπολεμικές (μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο) κοινωνίες και κυρίως τα προγράμματα ανοικοδόμησης και κατασκευών πανύψηλων κτιρίων στις μεγάλες πόλεις (Πανταζής 2006).
Γι’ αυτό και τα πρώτα θέματα που μελετούσε η Ο.Π.Ψ. σχετίζονταν με ζητήματα και προβλήματα αρχιτεκτονικής, πολεοδομίας και χωροταξίας (Canter 1988). Αργότερα βέβαια, διευρύνθηκε -θεματικά- το πλαίσιο των σπουδών της, διερευνώντας ζητήματα και προβλήματα που αφορούσαν τη βιομηχανική απασχόληση, τα συστήματα περίθαλψης, τους χώρους ψυχαγωγίας, τις αστικές αναπλάσεις χώρων, τις “πράσινες” πόλεις, την ψυχική υγεία, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τις παιδικές χαρές, το συμπεριφορικό περιβάλλον των σχολικών τάξεων, την τουριστική ανάπτυξη, τη μετανάστευση, τους πρόσφυγες τοπικών πολέμων, τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες, τους περιβαλλοντικούς κινδύνους, τη ρύπανση το περιβάλλοντος, την περιβαλλοντική αγωγή, την οικολογική παιδεία κ.ά. (Αθανασάκης 2015).
Ωστόσο, πέρα από τα παραπάνω, χρειάζεται να τονιστεί, για να συνει-δητοποιηθεί η αξία και η προοπτική της Ο.Π.Ψ., ότι οι πολιτικοί υπεύθυνοι των μεταπολεμικών κατεστραμμένων πόλεων και περιοχών επιθυμούσαν να αξιολογήσουν ερευνητικά “καταστάσεις της καθημερινότητας των πολιτών” τους για να τους καταστήσουν περισσότερο παραγωγικούς, οικονομικά επαρκείς, ανεξάρτη-τους και “ευτυχισμένους”, συνεργαζόμενοι με ψυχολόγους, οικονομολόγους, γεωγράφους, μηχανικούς, κοινωνιολόγους και άλλους επιστήμονες, οι οποίοι, τελικά, αποτελούν σήμερα το διεπιστημονικό και πολυεπιστημονικό γνωστικό δυναμικό μελέτης της Ο.Π.Ψ. (Αθανασάκης 2000 και 2015, Πανταζής 2006).
Οι διασαφηνίσεις και ερμηνείες αυτές αποδεικνύουν την αναγκαιότητα και επικαιρότητα της Ο.Π.Ψ., για τη διδακτική πράξη και την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και για τη διαβίωση του σημερινού ανθρώπου, ο οποίος προσπαθεί να προσαρμοστεί, να ισορροπήσει και να επιβιώσει με τον εαυτό του και τους άλλους στο πολύπλοκο και πολυδιάστατο (ψυχολογικά, οικονομικά και κοινωνικά) ολιστικό του περιβάλλον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Αθανασάκης Α., Οικο-Περιβαλλοντική Ψυχολογία και Εκπαίδευση, ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, Αθήνα 2000.
Αθανασάκης Α., Περιβάλλον – Αγωγή και Εκπαίδευση, LIBERAL BOOKS, Αθήνα 2015.
Canter D., Περιβαλλοντική Ψυχολογία, UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 1988.
Canter D. and Craik K. Environmental Psychology, Journal of Environmental Psychology, 1, 1981.
Barker R.G., Prospecting in Environmental Psychology, Handbook of Environmental Psychology, WILLEY AND SONS, Vol. 2, Chichester – U.K. 1987.
Georgas J., Berry J.W., An ecocultural taxonomy for cross-cultural psychology, CROSS-CULTURAL RESEARCH, 29, 1995.
Καλαντζή-Azizi A., Καινούργιες τάσεις στην Ψυχολογία: Οικολογική Ψυχολογία, ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ, 22, 1982.
Moos R.H., The human context: Environmental determinants of behavior, WILLEY AND SONS, New York 1976.
Πανταζής Π., Έννοια και στόχοι της Περιβαλλοντικής Ψυχολογίας, Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 36, 2006.
Willems E.P., Relations of models to methods in behavioral Ecology, MC GURK ED., Amsterdam 1997.