Βιότοπος – περιγραφή
Η λατινική ονοµασία του φυτού είναι Helianthus anuus (Ηλίανθος ο ετήσιος) και ανήκει στην οικογένεια των Συνθέτων. Το συναντούµε µε τα ονόµατα ηλιοτρόπιο, λιοτρόπι, λιοδρόµι, κολοκάσι, κονδυλόριζο, ηλιοστρόφι κ.α.
Είναι φυτό µονοετές που µπορεί να φτάσει σε ύψος τα 3,5 µέτρα. Η ρίζα του προχωράει βαθιά στο χώµα και διακλαδίζεται σε πολλές πλάγιες ρίζες, οι οποίες είναι πυκνές και λεπτές. Τα φύλλα του είναι έµµισχα σε σχήµα καρδιάς. Ο βλαστός και τα φύλλα καλύπτονται από σκληρές τρίχες οι οποίες προστατεύουν το φυτό από τα φυτοφάγα ζώα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του φυτού είναι οι µεγάλες ταξιανθίες κεφάλια, τα οποία φυτρώνουν στην άκρη του βλαστού ή των κλαδιών και στρέφονται προς τον ήλιο. Η διάµετρος τους µπορεί να φτάσει και τα 30 εκατοστά. Τα κεφάλια αυτά αποτελούνται από γλωσσοειδή ανθίδια κίτρινα, τα οποία είναι τοποθετηµένα περιφερειακά σαν ακτίνες και µικρότερα σωληνοειδή τοποθετηµένα στο κέντρο του δίσκου. Τα άνθη είναι ερµαφρόδιτα (έχουν και αρσενικά και θηλυκά όργανα) και γονιµοποιούνται από τις µέλισσες και τα έντοµα.
Ο ηλίανθος όταν δεν έχει ανθίσει ακόµη παρουσιάζει το φαινόµενο του ηλιοτροπισµού. Το ξηµέρωµα οι δίσκοι των ηλίανθων είναι στραµµένοι προς την Ανατολή. Καθώς η µέρα προχωρά παρακολουθούν την πορεία του ήλιου προς την ∆ύση στρέφοντας τα κεφάλια προς το µέρος του. Όταν ο ήλιος δύσει το βράδυ, τα ηλιοτρόπια στρέφουν τα κεφάλια τους προς την ανατολή και πάλι. Όταν το φυτό ανοίξει τα µπουµπούκια του δεν παρουσιάζει πλέον το φαινόµενο αυτό.
Ο ήλιος καλλιεργείται για τους σπόρους του που τρώγονται ως πασατέµπος και για το έλαιο που εξάγεται από αυτούς. Βρώσιµα είναι και τα άνθη του φυτού τα οποία όµως έχουν πικρή γεύση και αν θέλουµε να τα φάµε ωµά καλύτερα να τα βάλουµε για µερικά δευτερόλεπτα σε ατµό για να φύγει η πικρίλα. Τα µπουµπούκια του φυτού όταν δεν έχουν ανοίξει τρώγονται όπως οι αγκινάρες.
Σε µερικές χώρες όπως η Κίνα, τα κεφάλια τρώγονται σαν σνακ αφού τα ψήσουν στο φούρνο (εδώ που τα λέµε για τους Κινέζους είδηση θα ήταν, τι δεν τρώνε και όχι αν τρώνε κάτι!).
Είναι φυτό ιθαγενές στην Κεντρική Αµερική αλλά ευδοκιµεί σε όλα τα εδάφη και αναπτύσσεται εύκολα.
Στη χώρα µας καλλιεργείται κύρια στην περιοχή του Έβρου. Είναι φυτό που αγαπούν οι µέλισσες και το µέλι που παράγεται σε µεγάλες ποσότητες από τα άνθη του ηλίανθου είναι ανοιχτόχρωµο. Η µέλισσες όµως πληρώνουν πολύ ακριβά την αγάπη τους για τους χυµούς του ηλίανθου, γιατί γρήγορα χάνουν το τρίχωµά τους, µαυρίζουν και τα σµήνη µειώνονται. Για τον λόγο αυτό, οι µελισσοκόµοι αφήνουν τα µελίσσια τους λίγο χρόνο κοντά στις καλλιέργειες αυτές και µετά τα αποµακρύνουν σε άλλες περιοχές µε γυρεοφόρες ανθοφορίες.
Ιστορικά στοιχεία
Ο ηλίανθος πήρε το όνοµά του από τις λέξεις ήλιος και άνθος. Όπως υπολογίζεται το φυτό χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά γύρω στα 2.600 π.Χ. από τους ιθαγενείς της Κεντρικής και Νότιας Αµερικής. Αυτοί µάζευαν τους µεγαλύτερους σπόρους του φυτού και τους ξαναφύτευαν και έτσι κατάφεραν να παράγουν µεγαλύτερους σπόρους από ότι είχε αρχικά το φυτό. Οι Ατζτέκοι του Μεξικού, οι Ίνκας του Περού και οι Οτόµοι λάτρευαν τις εικόνες του ηλίανθου που για αυτούς συµβόλιζαν τον Θεό Ήλιο. Οι πολεµιστές των ιθαγενών έπαιρναν µαζί τους ένα προσεκτικά δεµένο βώλο φτιαγµένο από σπόρους του φυτού για να τρώνε όταν είναι κουρασµένοι, ώστε να επανακάµπτουν γρήγορα.
Τον 16ο αιώνα οµοιώµατα από χρυσάφι εµφανίστηκαν στην Ισπανία. Τότε ήταν η εποχή που το φυτό µεταφέρθηκε στην Ευρώπη, το 1514. Οι Ρώσοι όµως ήταν αυτοί που το καλλιέργησαν σε µεγάλη κλίµακα. Και όχι µόνο αυτό, αλλά κατάφεραν να ανεβάσουν την απόδοση σε έλαιο από 28% που ήταν στην Αµερική στο 50% περίπου. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα οι αµερικανοί να επανεισάγουν το 1870 τους σπόρους από την Ρωσία και να καλλιεργήσουν και αυτοί στη συνέχεια την βελτιωµένη ποικιλία των Ρώσων. Σήµερα το φυτό καλλιεργείται σε όλο τον κόσµο για φαγητό, λάδι, καύσιµο και ίνες.
Στη Ρωσία χρησιµοποιούσαν τους πολτοποιηµένους βλαστούς και άνθη του φυτού σε βότκα για ένα σκεύασµα ενάντια στην ελονοσία. Το ίδιο σκεύασµα το χρησιµοποιούσαν για να αυξήσουν την εφίδρωση, ενάντια στον πυρετό.
Συστατικά – χαρακτήρας
Το άνθος περιέχει ένα φλαβονικό γλυκοσίδιο, την κουρσιµετρίνη, που συνοδεύεται από µία δεκάδα ακόµη χηµικών ενώσεων µεταξύ των οποίων είναι η ιστιδίνη. Οι σπόροι περιέχουν έλαιο σε ποσοστό 25-40%, πρωτεΐνες, κυτταρίνη, τανίνη, λεκιθίνες, µεθειονίνη, ασβέστιο, µαγνήσιο, σίδηρο, κάλιο,φώσφορο, σελήνιο, ψευδάργυρο βιταµίνες A, B, C, Ε, Κ, νιασίνη κ.α.
Άνθιση – συλλογή – χρησιµοποιούµενα µέρη
Το φυτό ανθίζει από τον Ιούλιο έως τον Σεπτέµβριο. Οι σπόροι ωριµάζουν Σεπτέµβριο και Οκτώβριο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιµοποιούνται τα άνθη και οι σπόροι του φυτού.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Οι άψητοι σπόροι του φυτού είναι θρεπτικοί, έχουν λίγες θερµίδες και ηρεµούν το νευρικό σύστηµα. Προστατεύουν από τον σχηµατισµό πέτρας στα νεφρά και τη χολή. Βοηθούν τη λειτουργία του προστάτη και γενικά του πεπτικού, του ουροποιητικού και του αναπαραγωγικού συστήµατος. Προλαµβάνουν και ανακουφίζουν από τη ρευµατοειδή αρθρίτιδα και βελτιώνουν την όραση. Βοηθούν στην απόχρεµψη, στο βήχα, το κρυολόγηµα και τις ασθένειες των βρόγχων. Το ηλιέλαιο που παράγεται µε ψυχρή πίεση, αλλά όχι του εµπορίου, κατεβάζει τη χοληστερίνη και προστατεύει από την αρτηριοσκληρυνση.
Από τη δεύτερη έκθλιψη των σπόρων του φυτού, λαµβάνεται λάδι κατάλληλο για τη σαπωνοποιία, τη χρωµατουργία, την επεξεργασία µάλλινων υφασµάτων κ.α. Η πίτα που µένει µετά την δεύτερη έκθλιψη χρησιµοποιείται ως ζωοτροφή.
Παρασκευή και δοσολογία
Τα άνθη παρασκευάζονται ως έγχυµα. Σε µια κουταλιά του φαγητού µε θρυµµατισµένα άνθη ρίχνουµε ένα ποτήρι βραστό νερό, το σκεπάζουµε για 15 λεπτά, σουρώνουµε και πίνουµε 2 φορές την ηµέρα.
Προφυλάξεις
Σπανίως έχουν αναφερθεί αλλεργικές αντιδράσεις σε γύρη και εκχυλίσµατα του φυτού. Τηρούµε την συνιστώµενη δοσολογία.
Υ.Σ. Όλα τα προηγούµενα άρθρα της στήλης µπορούµε να τα βρούµε στη διεύθυνση www.herb.gr.
Επίσης αν κάποιος φίλος αναγνώστης γνωρίζει οποιαδήποτε θεραπευτική ιδιότητα βοτάνου του τόπου µας που δεν είναι ευρέως γνωστή ή έχει κάποιο ερώτηµα µπορεί να το απευθύνει στην ηλεκτρονική διεύθυνση skouvatsos11@gmail.com
