Απτά – γραπτά
Το καλλιτέχνημα
είναι πράγμα
Νίκου Καρούζου
Το άρθρο δοκιμιακού χαρακτήρα “Το καλλιτέχνημα είναι πράγμα” δημοσιεύτηκε στις 15 Ιουλίου 1967 στο περιοδικό “Νέα Εστία” (1), ο μέγας ποιητής Νίκος Καρούζος γράφει στο άρθρο αυτό μεταξύ άλλων: “Εξάλλου, η τάση που λέμε του καθαρά πραγματικού ευτυχεί μονάχα στο βίωμα της πραγματικότητας εκείνο, που ούτε δεσμεύεται, ούτε δεσμεύει, όντας αμετάδοτο. Η τέχνη όμως, δεσμεύεται απ’ τα πράγματα για να τα δεσμεύσει μέσα της, ενώ το κίνητρό της είναι η καθαρή υπόσταση του κόσμου. Έχουμε δηλαδή, αντίφαση και αδιέξοδο. Βέβαια ο ποιητής (Σολωμός) δεν θα λογαριάσει κάτι τέτοιο και θα μας πει πως είναι Αντίτυπο της κόλασης και πάντα των ρόδων αναλογία”.
Σάββατο 15 Νοεμβρίου, Αμπεριά, 13ο Δημοτικό Σχολείο. Με την αγαστή συνεργασία του συλλόγου γονέων και τις ευλογίες της διεύθυνσης, διδάσκω, το Σάββατο το απόγευμα, εικαστική αγωγή. Σήμερα το ‘χω τάμα (2) κάθε χρονιά να μιλάω για τη βιωματική σχέση μου στο Πολυτεχνείο και να προσαρμόζω στα ηλικιακά τους δεδομένα τα διδάγματα και τις αναγκαιότητες των ημερών εκείνων 15-16-17 (όχι μόνο για την 17η) να προσπαθώ αφηγηματικά, χωρίς έπαρση με αλήθεια, σύντομα να αντιτάξω σαν παραμύθι τα γεγονότα απέναντι -ακόμα- και σε στρεβλωμένες μυθοποιημένες καταστάσεις- αναπόφευκτες εν μέρη μετά από 41 χρόνια. π.χ. μου λέει μαθητής: “Ο Παπαδόπουλος, ο δικτάτορας, έβαλε το πιστόλι στον κρόταφο του στρατιώτη για να βάλει το τανκ στο Πολυτεχνείο και όταν αυτός αρνήθηκε τον σκότωσε…”. Εντάξει, να εξηγήσεις στα παιδιά των 10-12 ετών, με τα μικρά τι κάνεις; Πώς θα ζω-γραφίσουν ελεύθερα χωρίς τα αναμασημένα στερεότυπα, τι να πεις… να κάτι σαν παραμύθι.
…Πώς να κρυφτείς από τα παιδιά έτσι κι αλλιώς τα (“βλέπουν”) όλα…
Η Αίθουσα των εικαστικών είναι ψηλά, στον 3ο όροφο, βορεινά, απέναντι έχει ένα στοιχειωμένο κτήριο. Τη Βίλα Πολογιώργη, δόθηκε μέσα στη μεταπολίτευση στο Δήμο για να γίνει πολιτιστικό κέντρο, είναι ερείπιο. Προσωπικά έχω αναφερθεί εδώ και 20 χρόνια 5-6 φορές μελαγχολώ, τι θα αφήσουμε σ’ αυτά τα παιδιά της γενιάς του 2030; Ταρακουνιέμαι, έχω δώσει στα παιδιά, χωρισμένα σε μικρά – και μεγάλα, μονάχα χαρτί και μολύβι, η υποδόρια δραματικότητα του μαυρόασπρου, χωρίς το “εφετζίδικο” χρώμα και τα κλισέ -ως προσπάθεια αποφυγής εκ μέρους μου- δίνει αποτελέσματα μικρών παθιασμένων ονείρων μ’ αφορμή το μέγιστο γεγονός.
Ξαναγυρνάω στον Καρούζο από τα “δεσμά της Ελευθερίας” (3).
Ο ποιητής έχει στα μάτια του το αρχέτυπο και ξέρει πως η φύση δεν οργίζεται πραγματικά, ούτε με την όποια καταιγίδα. Ο ποιηματογράφος έχει στα μάτια του το εγώ του και παίρνει στα σοβαρά τα δάκρυά του. Φυσικό να φοβάται λοιπόν το βρυχηθμό των ερωτημάτων, την ίδια στιγμή που ο ποιητής ποιμαίνει τα ερωτήματα, με την απόκριση που είναι ο ίδιος.
Το ‘χω ζήσει -παιδί ήμουνα- το Αρχοντικό στην Αμπεριά, το θαύμαζα εγώ το φτωχόπαιδο που έμενα 300 μέτρα κοντά. Κανένα σπίτι νοτιοανατολικά του, ούτε σχολεία, μόνο λιόφυτα… Γι’ αυτό και οργίζομαι για την δραματική εγκατάλειψη και φυσικά δεν πήγα στην συνάντηση των κατοίκων της περιοχής την επόμενη Κυριακή 16 Νοεμβρίου με τον δήμαρχο κ. Βάμβουκα.
Τι έκαναν οι προκάτοχοί του; Μεγαλώνω και δεν αντέχω την πολιτική υποσχεσιολογία. Η φωνή μου είναι έτοιμη να μουγκρίσει, ίσως γι’ αυτό προτιμώ την αφωνία. Θυμήθηκα το άλλο άρθρο του Ν. Καρούζου “Η τάση προς το άφωνο”. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Χρονικό”, 72 τομ. 3 Σεπτεμβρίου 1971-Αύγουστος 1972. Στην καρδιά της Χούντας δηλαδή. Ο Καρούζος αναφέρεται στην Ελένη Βακαλό (4) και στην ποιητική της συλλογή Γενεαλογία: “Επισημαίνουμε και επικροτούμε στο σύνολο της Γενεαλογίας πως η έκφραση σέρνεται προς το μέρος κάποιας υπόστασης εχεμύθειας, που μοιραία χαντακώνει κάθε λεκτικότητα, πως η έκφραση τείνει σ’ αυτοεκμηδένιση, διαλύεται σταθερά μες στη ρευστή ουσία του βιώματος αναδείχνοντας τη Ζωή μονάχη της κι αστήριχτη…”
Κάθε συμβολική διάθεση γυρίζει σ’ αποκάλυψη της μυστικής ταυτότητας, εκείνης όπου σφραγίζει τις πραγματικότητες: Ο αδελφός μου λέει τα μάτια πως είναι πληγές. Εγώ λέω του αδελφού μου, οι πληγές είναι μάτια κι αυτές. (δυο στίχοι από την Γενεαλογία) και τελειώνει το άρθρο ο Ν. Καρούζος: “Όταν η φράση στη Γενεαλογία δεν είν’ ολότελα “πραγματική” παίρνει τότε κατιτίς απ’ την έκσταση που κλειδώνει το παιδικό παραμύθι, κι άλλοτε, πάλι σαν κατιτίς απ’ τ’ ανοιχτό μυστήριο που χαρίζει το παιδικό τραγούδι. Μ’ αυτό τον τρόπο, ξανάρχεται προς το άναυδο η ποιήτρια, στην οντική παιδικότητα του πνεύματος, που κάποτε φανερώθηκε στην Ελλάδα μ’ έναν Ηράκλειτο, το σκοτεινό καθώς τον είπαν φιλόσοφο της αρχαιότητας: “παιδός η βασιληίη”.
Δευτέρα 17 Νοεμβρίου, διαβάζω μια σελίδα από το παραμύθι του Beatrice Alemagna “τι θα πει ‘παιδί’”; εκδ. ΚΟΚΚΙΝΟ.
Τα παιδιά είναι σαν σφουγγάρια. Ρουφάνε τα πάντα: τα νεύρα, τις κακές σκέψεις, τους φόβους των άλλων. Νομίζεις πως τα ξεχνούν, όμως όλα εμφανίζονται πάλι μέσα στη σχολική τσάντα. Κάτω από τα σκεπάσματα ή ακόμα μπροστά σ’ ένα βιβλίο. Τα παιδιά θέλου να προσέχεις τι λένε, με τα μάτια ορθάνοιχτα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Από το βιβλίο Νίκος Καρούζος “Πεζά κείμενα”, φιλολογ. Επιμ. Ελισάβετ Λαλουδάκη, Ικαρος εκδ. εταιρία
(2) Οι καταλήξεις από τις λέξεις γραπτά και καλλιτέχνημα σχηματίζουν τη λέξη τάμα, επιλογή που θυμίζει υπερρεαλιστική γραφή από τον τρόπο, δηλαδή πάμε ανάστροφα στο “λοχεύων” νόημα αφού η μνήμη ούτως ή άλλως είναι κυρίαρχη πραγματικότητα.
(3) “Τα δεσμά της Ελευθερίας” εσωτερικές σημειώσεις. Δημοσιεύθηκε στο περ. “Νέα Εστία”, τομ. 81, τ.9553, 15 Μαρτίου 1967.
(4) Εκτός από ποιήτρια η Ελένη Βακαλό έγινε γνωστή ως σημαντική ιστορικός της τέχνης, κριτικός, αλλά και ιδρύτρια της γνωστής σχολής.
