Στα θανατικά
προ-αγγέλματα
Οπυς Τέχνη
…το δεύτερο μισοσκόταδο.
Η νύχτα-τούτο το άλλo
ένδυμα του χρόνου.
Η κάθαρση κι η λησμονιά.
Το πρώτο μισοσκόταδο…
Το φευγαλέο ξημέρωμα και,
καθώς ξημερώνει,
Η αγωνία του Ελληνα.
Τι υφάδι είναι τούτο
Πλεγμένο από είναι, από θα είναι
και από ήταν;
Και ποιο είναι τούτο το ποτάμι
Που από μέσα του κυλάει ο Γάγγης;
Άραγε τι είναι τούτο το ποτάμι
Που την πηγή του δεν αντέχεις
καν να φανταστείς;
Είναι τούτο το ποτάμι
Που παρασέρνει ξίφη μυθολογίας;
Χόρχε Λουίς Μπόρχες, “Ηράκλειτος” (1)
ΔΕΥΤΕΡΑ 15 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
Παρακολουθώ στην τηλεόραση της Βουλής ένα αφιέρωμα στη σπουδαία ζωγράφο Όπυ Ζούνη, Το πορτραίτο της αείμνηστης κρητικής στην καταγωγή, σκιαγραφούν με απέραντο χρωματιστό φως, όπως και στα έργα της η Ελένη Γλυκατζή Αρβελέρ «Ελπίδα-πόνος σκαλοπάτια λουλούδια έργο επίλογος για τους νέους όχι για μια επιτυχία αλλά για μια ευτυχία» Κλήμης Μαυρίδης (καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών «από τη δεκαετία του ’60 προοδευτικά αφήνει την εξπρεσιονιστική γραφή και ασχολείται αποκλειστικά με τη γεωμετρική δομή, παράγει συναίσθημα η γεωμετρία->βέλος-σκάλα-κίονες συνδύαζε την τάξη με τη διαύγεια».
Κατερίνα Κοσκινά: «αποδίδει το ιδιαίτερο φως της Ελλάδος. Το φως είναι καθοριστικό, ο δάσκαλός της ο Γιάννης Μόραλης της έμαθε τι είναι φως και τι είναι σκιά…
Επίσης ο σύζυγος της Αλέκος Ζούνης ξεδιπλώνει μέρος του βιογραφικού της: το πατρικό της Καλλιόπης Σαρπάκη, γεννήθηκε στο Κάιρο στις 4 Φεβρουαρίου 1941. Γονείς της ήταν ο Γιάννης Σαρπάκης και η Ελένη Μπατίστα, γεννημένοι επίσης στο Κάιρο…, παππούς της Καλλιόπης, ο Στυλιανός βρέθηκε στη Σαντορίνη αυτοδημιούργητος (αδελφός του μαρτυρικού επισκόπου Κυδωνίας Καλλίνικου Σαρπάκη (2). Ο παππούς, το ‘σκασε δώδεκα χρονών από τη Σαντορίνη για να βρεθεί στην Αίγυπτο όπου δούλεψε σκληρά και κατέληξε με τεράστια περιουσία, έντονη προσωπικότητα, εθνικός ευεργέτης. Ο πρωτότοκος γιος από τα πέντε παιδιά του, ο πατέρας της Όπυς. Την ώρα που ακούω τον Αλέκο Ζούνη το μυαλό μου φεύγει, γυρνάει 11 χρόνια πίσω.
Σάββατο 12 Ιουλίου 2003
Φιλοξενούμε, εγώ και η Ζωή το ζευγάρι των φίλων Όπυ και Αλέκο Ζούνη, ευχάριστοι και οι δυο, τρυφεροί μεταξύ τους, δίνουν την εντύπωση του ιδανικού ζευγαριού. Είχαν προηγηθεί την προηγούμενη μέρα τα εγκαίνια της ενδιαφέρουσας έκθεσης, λόγω της προ-ολυμπιακής χρονιάς «Ολυμπισμός και Τέχνη» στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων με επιμελήτρια την Πέγκυ Κουνενάκη, με τη συμμετοχή γνωστών πανελληνίως εικαστικών καλλιτεχνών. Εγώ, σαν μέλος του συμβουλίου της Πινακοθήκης, είχα έναν λόγο επιπλέον να παρευρίσκομαι. Η Όπυ, θυμήθηκε τη γνωριμία μας από το τέλος της δεκαετίας του ’70 και την επαφή που είχαμε με την Τέχνη στην Αθήνα σε μουσεία και γκαλερί. Χαθήκαμε για μερικά χρόνια, την ξαναείδα στην Μπιενάλε της Βενετίας το καλοκαίρι του 1984. Στο τραπέζι και μετά το κοτόπουλο και το κρητικό πιλάφι, μας είπε για τον καρκίνο που περνούσε και πως οι δυσκολίες της επιβίωσης και η αίσθηση του προαναγγελθέντος θανάτου, την έκανε με πείσμα να αφοσιωθεί στη ζωγραφική όπου η αγωνία για το τέλος της υπαγορεύεται από ένα πύρινο πάγχρωμο ποτάμι ζωγραφικής ενάντια στις σκιές του θανάτου ΤΗΣ. Ξαναγυρνώ στο υπόλοιπο ποίημα του Μπόρχες «Ηράκλειτος»
…κυλάει μες στον ύπνο, στην έρημο, στα υπόγεια.
Με παρασέρνει το ποτάμι, μα το ποτάμι είμαι εγώ.
Έχω πλαστεί από μια ύλη αινιγματικού χρόνου
Που συνεχώς μεταβάλλεται.
Ίσως η πηγή να βρίσκεται μέσα μου
Ίσως απ τη σκιά μου
Να αναβλύζουν οι μέρες:
Οι ανελέητες και οι φανταστικές.
ΠΕΜΠΤΗ 18 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
Με αφορμή τη βιωματική στάση ζωής απέναντι στον επικείμενο θάνατο της Ο. Ζούνη (12 χρόνια διήρκησε η μάχη της με τον καρκίνο), ανασύρω ένα απόσπασμα από το άρθρο του Γιώργου Ξηροπαΐδη (3):
Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, το 1936 στην Πανεπιστημιακή του παράδοση (Νίτσε: Η βούληση για ισχύ ως τέχνη) προβαίνει σε ένα είδος έμμεσης αυτοκριτικής(4), επικαλούμενος τη γνωστή ρήση του Αριστοτέλη: «ο δε βίος πράξις ου ποίησις εστίν» (Πολιτικά 1254α). Ο Χάιντεγκερ αντλεί από εδώ τη θέση ότι δεν υπάρχει τέχνη του βίου, καθόσον ο βίος δεν είναι τεχνική κατασκευή, δεν είναι απόρροια μιας «ποιητικής», δηλαδή κατασκευαστικής δραστηριότητας που βασίζεται σε συγκεκριμένους κανόνες δεν υπάρχει τέχνη του βίου, κι αν υπήρχε τέχνη του βίου, θα έπρεπε να είναι μια τέχνη που στηρίζεται στο γεγονός ότι είμαστε ουσιωδώς άτεχνοι, καθώς δεν υπάρχει τέχνη που να μας επιτρέπει να αντιμετωπίσουμε τον θάνατο, που είναι απαράγραπτο στοιχείο του ανθρώπινου βίου. Κάθε τέχνη του βίου προϋποθέτει μια ριζική αδυναμία, μια ανικανότητα, μια έλλειψη τέχνης απέναντι στον θάνατο -όπου ο θάνατος είναι εδώ η μεταφορά για οποιαδήποτε οριακή κατάσταση για την οποία αδυνατούμε να βρούμε μια μορφή νοηματοδότησης της».
Η Ζούνη έκανε τέχνη τον βίο της στο σπίτι της στην παλιά Πεντέλη, όπου έφτιαξε η ίδια με τον ίδιο αρχιτέκτονα Αλέκο Γκάτσο, γειτόνισσα του σπουδαίου γλύπτη Αχιλλέα Απέργη, έζησε με απέραντη αγάπη σε «ότι ήταν ζωντανό, τον άνδρα της και τα δυο αγόρια της, τις νύφες της, πέντε γάτες της «είμαι ένας ευτυχισμένος άνθρωπος με προβλήματα», έλεγε στην συνέντευξη στην εκπομπή της ΕΡΤ «δρόμοι» και συμπλήρωνε «την ψυχική ηρεμία την κατακτάς μετά τη φωτιά, βλέπεις το χλωρό πράσινο, την εσωτερική γαλήνη, τη χτίζεις μια ζωή. Το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου είναι τα ψυχολογικά προβλήματα, ο πόνος αντιμετωπίζεται…».
Και ναι αυτός ο πόνος της Οπυς, έγινε ένας ποταμός χρωμάτων που πέρα από τη γεωμετρική αρμονική σύνθεση, πιέζει τα όρια του κάδρου ως πηγή ζωής. Γι’ αυτό, καμία υφολογική κατάταξη και οι όποιες συγγένειες με τη γεωμετρική αφαίρεση, τον μινιμαλισμό ή την Οπ αρτ, τους Σότο, Βαζαρελί, Κρώγκερ, είναι απλά συγγένειες, η Οπυ Ζούνη δημιούργησε με τη δικιά της ασύγκριτη ζωγραφική προσωπικότητα ένα μοναδικό στυλ ευανάγνωστο, με διαχρονικά χαρακτηριστικά (5). Τελειώνοντας θα χρησιμοποιήσω μια άποψη της Λήδας Παπακωνσταντίνου, κορυφαίας περφόρμερ, η οποία νόσησε με καρκίνο (6): «με ενδιαφέρουν πάρα πολύ οι άνθρωποι… από μια μεριά είναι ένα προνόμιο το ότι είσαι καλλιτέχνης και μπορείς τη ζωή, με κάποιο τρόπο να τη φιλτράρεις, να τη διαχειρίζεσαι, να τη μεταφέρεις σε κάτι άλλο και να βγάζεις ένα παράγωγο το οποίο είναι μέρος αυτής της ζωής. Αλλά κάνεις ένα μικρό φιλτράρισμα, όπως είναι οι σκιές τώρα έτσι εδώ που πέφτουνε και λες «αυτή τη στιγμή είμαι εδώ». Αλλά είναι αδύνατο να είσαι εδώ, αν δεν έχεις κάνει όλη αυτήν την πορεία».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Από την ποιητική συλλογή Χόρχε Λουίς Μπόρχες, εισαγωγή και μετάφραση Δημήτρης Καλοκύρης, εκδ. Πατάκη.
(2) Καλλινίκου Σαρπάκη, του πασίγνωστου ιστορικά επισκόπου που μαρτύρησε από τους Τούρκους, οδός υπάρχει στα Χανιά με το όνομά του.
(3) Από το άρθρο του Γιώργου Ξηροπαΐδη (καθηγ. Στο τμήμα θεωρίας και ιστορίας της Τέχνης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών).
(4) Ο Μ. Χάιντεγκερ μετά την αποτυχία του ως πρύτανη και επειδή οδηγήθηκε σε μια ολέθρια ταύτιση με τον ναζισμό, έκανε την αυτοκριτική του και προσπάθησε να υποβάλει τις διαδικασίες σε κριτικό έλεγχο.
(5) Τα διαχρονικά χαρακτηριστικά της Τέχνης της Ο. Ζούνη ξεκινούν από τη γενέτειρα της την Αίγυπτο (πυραμίδες) και συνεχίζονται στην Αρχ. Ελλάδα (κίονες) και τη νεότερη (λαϊκή αρχιτεκτονική, λαϊκός πολιτισμός π.χ. χαλιά κ.λπ.).
(6) Συνέντευξη της Λ. Παπακωνσταντίνου (1945 Αμπελώνας Θεσσαλία) στην Κατερίνα Ζαχαροπούλου με αφορμή την έκθεση της ΝΑΙ+ΟΧΙ στο Λουτρό των Αέρηδων, Νοέμβριος 2011. Από το βιβλίο «Κατερίνα Ζαχαροπούλου: Ρωτώντας…, με τις 25 συνεντεύξεις σπουδαίων Ελλήνων της Σύγχρονης Τέχνης, εκδ. Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης.
