Κατά την έναρξη της πρόσφατης οικονομικής κρίσης της χώρας δύο μακροοικονομικά μεγέθη μεταξύ άλλων παρουσίαζαν σημαντικές ανισορροπίες. Το πρώτο αφορούσε το έλλειμμα του προϋπολογισμού όπου οι δαπάνες του κράτους ήταν αρκετά μεγαλύτερες από τα έσοδα του.
Tο δεύτερο αφορούσε το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου όπου οι εισαγωγές ήταν μεγαλύτερες από τις εξαγωγές ακόμη και εάν συνυπολογιζόταν τα έσοδα από το τουρισμό και τη ναυτιλία τα οποία ήταν σημαντικά. Τα ελλείμματα αυτά ονομάσθηκαν δίδυμα ελλείμματα τα οποία θα έπρεπε να διορθωθούν για να επανέλθει κάποια ισορροπία. Δυστυχώς σήμερα αρκετά χρόνια μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης παρατηρείται εμπορικό έλλειμμα σε διατροφικά προιόντα όπως η ντομάτα, στα οποία δεν θα έπρεπε να υπάρχει, με τις εισαγωγές της να υπερτερούν των εξαγωγών. Δηλαδή καταφέρνουμε να εισάγουμε ένα προιόν για τη παραγωγή του οποίου έχουμε τις ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες καλλιέργειας και βεβαίως μεγάλη εμπειρία στη καλλιέργεια του. Εισάγουμε δε ντομάτες από χώρες με αυξημένο εργατικό κόστος σε σχέση με το δικό μας όπως η Γερμανία και το Βέλγιο (πίνακας 2) ενώ εξάγουμε κυρίως σε γειτονικές μας χώρες (πίνακας 3). Το πως καταφέρνουμε σήμερα να έχουμε ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο στη ντομάτα μόνο εμείς το ξέρουμε (πίνακας 1).
Η καλλιέργεια της βρώσιμης ντομάτας μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους σε υπαίθρια καλλιέργεια στον αγρό ή σε θερμοκηπιακή καλλιέργεια. Η καλλιέργεια της σε θερμοκήπια μπορεί να είναι συμβατική στο έδαφος ή σε τεχνητό υπόστρωμα ή ακόμη και στο νερό. Οι μη συμβατικές καλλιέργειες στις οποίες το ριζικό σύστημα του φυτού δεν αναπτύσσεται στο έδαφος αλλά σε κάποιο τεχνητό υπόστρωμα (ή και στο νερό) ονομάζονται υδροπονικές καλλιέργειες.
Τα χαρακτηριστικά της υδροπονικής καλλιέργειας μεταξύ άλλων είναι
Α) Αυξημένη παραγωγικότητα του εδάφους (μεγάλη στρεμματική απόδοση),
Β) Λιγότερες εισροές αγροχημικών και νερού,
Γ) Ελεγχόμενο περιβάλλον ανάπτυξης των φυτών και ελεγχόμενη παραγωγή προϊόντων,
Δ) Καλύτερη ποιότητα προϊόντων,
Η υδροπονική καλλιέργεια ήταν γνωστή από παλιά και εικάζεται ότι σε ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, στους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας, χρησιμοποιείτο η τεχνική αυτή. Η υδροπονία αναπτύχθηκε αρκετά τις τελευταίες δεκαετίες έτσι που χώρες με πολύ δυσμενέστερες κλιματολογικές συνθήκες από τις δικές μας (Ολλανδία, Γερμανία, Βέλγιο, Πολωνία, κ.αλ.) άρχισαν να παράγουν σημαντικές ποσότητες ντομάτας και να τις εξάγουν ακόμη και σε μας. Η υψηλή παραγωγικότητα της υδροπονικής καλλιέργειας ντομάτας όπως φαίνεται στο πίνακα 4 (ποσότητα προϊόντος ανά μονάδα καλλιεργούμενης επιφανείας) σε συνδυασμό με τη καλή ποιότητα των προϊόντων και τη παραγωγή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα επέτρεψαν τη παραγωγή ντομάτας με χαμηλό κόστος το οποίο ήταν ανταγωνιστικό του κόστους της σε παραδοσιακή καλλιέργεια. Έτσι χώρες με πολύ δυσμενέστερες κλιματολογικές συνθήκες από εμάς αξιοποίησαν τη σχετικά νέα τεχνολογία της υδροπονίας και παρήγαγαν ντομάτες καλής ποιότητας και ελκυστικής τιμής τις οποίες τώρα εισάγουμε. Σήμερα υπάρχουν διάφορες εγκαταστάσεις υδροπονικής καλλιέργειας ντομάτας στη χώρα μας κατανεμημένες στις διάφορες περιφέρειες όπως φαίνεται στο πίνακα 5.
Τα περιβαλλοντικά οφέλη από την υδροπονική καλλιέργεια της ντομάτας είναι πολλά όπως
Μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων
Δεδομένου ότι η υδροπονική καλλιέργεια δεν γίνεται στο έδαφος, το οποίο περιέχει πολλούς μικροοργανισμούς οι οποίοι πρέπει να καταπολεμηθούν με τη χρήση φυτοφαρμάκων, αποφεύγεται η χρήση αγροχημικών στο έδαφος. Στο υδάτινο διάλυμα που εμπεριέχει τα θρεπτικά συστατικά για την ανάπτυξη των φυτών ο έλεγχος της παρουσίας παθογόνων μικροοργανισμών είναι απλούστερος. Συνεπώς με την υδροπονική καλλιέργεια αποφεύγεται η προσθήκη φυτοφαρμάκων στο έδαφος και η επακόλουθη μόλυνση των υπόγειων ή επιφανειακών υδροφορέων λόγω της έκπλυσης των εδαφών.
Μείωση της χρήσης υδάτινων πόρων
Για την υπαίθρια καλλιέργεια της ντομάτας απαιτείται νερό για την άρδευση της. Κατά την άρδευση των καλλιεργειών αυτών συνήθως γίνεται υπερκατανάλωση νερού γιατί δεν χρησιμοποιούνται συστήματα εξοικονόμησης και ορθολογικής χρήσης του. Όπως είναι γνωστό η γεωργία στην Ελλάδα είναι υπεύθυνη για τη κατανάλωση περίπου του 70-80% της συνολικής κατανάλωσης γλυκού νερού. Αντίθετα στην υδροπονική καλλιέργεια γίνεται ορθολογική χρήση νερού και συνήθως προβλέπεται και η ανακύκλωση του.
Μείωση της χρήσης λιπασμάτων
Κατά την υδροπονική καλλιέργεια της ντομάτας χορηγούνται τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά για την ανάπτυξη του φυτού σύμφωνα με τις ανάγκες του χωρίς να γίνεται κατασπατάληση τους. Αντίθετα στις συμβατικές υπαίθριες ή θερμοκηπιακές καλλιέργειες η συνήθης πρακτική περιλαμβάνει τη προσθήκη λιπασμάτων σε μεγαλύτερες από τις απαιτούμενες ποσότητες καθώς δεν γίνονται συστηματικές αναλύσεις για να διαπιστωθούν οι ακριβείς ανάγκες των φυτών σε θρεπτικά συστατικά.
Μετριασμός της κλιματικής αλλαγής
Ένα από τη σημαντικότερα αέρια, μετά το διοξείδιο του άνθρακα [CΟ2], τα οποία εκλυόμενα στην ατμόσφαιρα συμβάλλουν στην επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι το υποξείδιο του αζώτου[N2O]. Αυτό κυρίως προέρχεται από τα αζωτούχα λιπάσματα των γεωργικών καλλιεργειών. Δεδομένου ότι στις περισσότερες υπαίθριες καλλιέργειες γίνεται υπερκατανάλωση λιπασμάτων είναι επιθυμητή η προσθήκη σε αυτές μόνο των απαραίτητων ποσοτήτων λιπασμάτων. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη γεωργία ακριβείας (precision agriculture) όπως και με την υδροπονική καλλιέργεια όπου η προσθήκη των θρεπτικών συστατικών των φυτών είναι ελεγχόμενη και ακριβής. Συνεπώς η υδροπονική καλλιέργεια ντομάτας σε σχέση με την υπαίθρια καλλιέργεια της και τη καλλιέργεια σε συμβατικό θερμοκήπιο συμβάλλει λιγότερο στην έκλυση υποξειδίου του αζώτου στην ατμόσφαιρα και συνεπώς στη κλιματική αλλαγή.
Απασχόληση εξειδικευμένων επιστημόνων και τεχνικών
Η δημιουργία υδροπονικών θερμοκηπίων μικρού ή μεγάλου μεγέθους για τη καλλιέργεια ντομάτας απαιτεί διαφορετική οργάνωση και λειτουργία σε σχέση με τις πιο παραδοσιακές καλλιέργειες της. Καθώς η καλλιέργεια αυτή είναι έντασης κεφαλαίου και εργασίας απαιτεί τη παρουσία (και) εξειδικευμένων επιστημόνων/τεχνικών. Σήμερα παρατηρείται, λόγω της οικονομικής κρίσης, στροφή των νέων στην ύπαιθρο συμπεριλαμβανομένων και πολλών νέων επιστημόνων, οι οποίοι είναι φορείς σύγχρονων τεχνολογικών γνώσεων. Αυτοί θα μπορούσαν είτε να συμβάλλουν στη δημιουργία τέτοιων υδροπονικών καλλιεργειών ή να απασχοληθούν σε υδροπονικές καλλιέργειες ντομάτας που θα δημιουργηθούν από άλλους. Σε κάθε περίπτωση καθώς οι υδροπονικές καλλιέργειες δημιουργούνται στην ύπαιθρο προάγουν τις επενδύσεις και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας έντασης γνώσεων μακριά από τα αστικά κέντρα. Πιθανώς δε να συμβάλλουν στη παραμονή στην Ελλάδα κάποιων εξειδικευμένων επιστημόνων που διαφορετικά θα αναζητούσαν τη τύχη τους σε άλλες χώρες. Δυστυχώς οι δυσκολίες χρηματοδότησης τέτοιων επενδυτικών εγχειρημάτων λόγω των γνωστών προβλημάτων των Ελληνικών τραπεζών αποτρέπουν πολλές φορές παρόμοιες πρωτοβουλίες/επενδύσεις.
Η προώθηση της Βιο-οικονομίας
Η περαιτέρω ανάπτυξη της υδροπονικής καλλιέργειας της ντομάτας στην Ελλάδα θα προάγει την βιο-οικονομία που αποτελεί ένα από τους διακηρυγμένους στόχους της Ευρωπαικής Ένωσης. Ο εκσυγχρονισμός της βιο-οικονομίας που περιλαμβάνει εκείνους τους τομείς που σχετίζονται με τη παραγωγή και επεξεργασία προϊόντων βιολογικής προέλευσης αποτελεί προτεραιότητα για την Ευρώπη σήμερα καθώς αναμένεται αφενός να συμβάλλει θετικά στη προώθηση της αειφορίας του πλανήτη και αφετέρου να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας και εισοδήματα.
Η διατροφή του παγκόσμιου πληθυσμού
Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται να φθάσει στα μέσα του 21ου αιώνα τα 9-10 δις κατοίκους θα ενταθούν οι προσπάθειες για την εξασφάλιση των απαραίτητων τροφίμων για την επαρκή διατροφή του. Δεδομένου ότι η καλλιεργούμενη έκταση στο πλανήτη δεν πρόκειται να αυξηθεί σημαντικά είναι απαραίτητο να επινοήσουμε διατροφικά συστήματα με αυξημένη παραγωγικότητα σε σχέση με τη σημερινή. Η υδροπονική καλλιέργεια λαχανικών, όπως προαναφέρθηκε για τη ντομάτα, έχει αρκετά αυξημένη παραγωγικότητα (εκφραζόμενη σαν παραγόμενη ποσότητα λαχανικών ανά μονάδα καλλιεργούμενης επιφάνειας) σε σχέση με τις παραδοσιακές καλλιέργειες. Επομένως αποτελεί μία ελκυστική λύση για την αντιμετώπιση του προβλήματος της εξασφάλισης επαρκούς διατροφής σε ένα συνεχώς αυξανόμενο παγκόσμιο πληθυσμό.
Το μέγεθος των εγκαταστάσεων υδροπονικής καλλιέργειας ντομάτας
Οι εγκαταστάσεις της υδροπονικής καλλιέργειας ντομάτας μπορεί να είναι μικρού, μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους όπου η τελευταία κατηγορία περιλαμβάνει θερμοκηπιακές εγκαταστάσεις έκτασης άνω των 50-100 στρεμμάτων. Αν και οι τελευταίες στην Ελλάδα είναι λιγοστές αποτελούν ουσιαστικά βιομηχανικού τύπου εγκαταστάσεις ελεγχόμενης παραγωγής οι οποίες απαιτούν επενδύσεις αρκετών εκατ. Ευρώ. Στις εγκαταστάσεις αυτές η παραγωγή της ντομάτας ελέγχεται επακριβώς, πραγματοποιείται ποιοτικός έλεγχος των προϊόντων και δημιουργούνται οικονομίες κλίμακας με αποτέλεσμα τη παραγωγή ανταγωνιστικών στη ποιότητα και τη τιμή προϊόντων. Μικρότερες θερμοκηπιακές υδροπονικές εγκαταστάσεις παραγωγής ντομάτας 2-10 στρεμμάτων ή έως 50 στρεμμάτων υπάρχουν στη χώρα μας οι οποίες απαιτούν μικρότερες επενδύσεις ενώ οι παραγόμενες ντομάτες προορίζονται τις περισσότερες φορές για τις τοπικές/περιφερειακές αγορές.
Το επιτυχές παράδειγμα της ανάπτυξης ιχθυοκαλλιεργειών στην Ελλάδα
Την δεκαετία του ’80 άρχισε σιγά-σιγά η ανάπτυξη της θαλάσσιας ιχθυοκαλλιέργειας στην Ελλάδα η οποία αργότερα εξελίχθηκε σε μία σημαντική βιομηχανία για τη χώρα. Σε λίγα χρόνια η παραγωγή ιχθύων στην Ελλάδα ανήλθε σε πολλούς χιλιάδες τόνους ετησίως καθιστώντας τη χώρα πρωταθλήτρια στην Ευρώπη στο τομέα αυτό και εξάγοντας ψάρια πολλών δεκάδων εκατ. Ευρώ ετησίως. Αυτό επετεύχθη με το συνδυασμό διαφόρων παραγόντων όπως την αξιοποίηση του μοναδικού θαλάσσιου περιβάλλοντος της χώρας, την επένδυση σημαντικών ποσών σε εγκαταστάσεις ιχθυοκαλλιέργειας, καθώς και τη χρήση των σύγχρονων μεθόδων και τεχνικών της ιχθυοκαλλιέργειας σε επιλεγμένα είδη ιχθύων. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι κατ’ αναλογία με την αξιοποίηση των μοναδικών κλιματολογικών χαρακτηριστικών της χώρας και τη πραγματοποίηση των αναγκαίων επενδύσεων θα ήταν δυνατόν να γίνουμε σημαντικοί παραγωγοί και εξαγωγείς βρώσιμης ντομάτας στην Ε.Ε. και όχι να εισάγουμε ντομάτες όπως γίνεται σήμερα.
Θα μπορούσε τέλος να λεχθεί ότι η ανάπτυξη της υδροπονικής καλλιέργειας ντομάτας στη χώρα μας είναι σύμφωνη με τις στρατηγικές της Ευρωπαικής Ένωσης για τη
1. Προώθηση και εκσυγχρονισμό της Βιο-οικονομίας,
2. Το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής, και
3. Την αποδοτικότερη χρήση των φυσικών πόρων.
*Ο Γιάννης Βουρδουμπάς είναι Χημικός Μηχανικός, Επιστημονικός συνεργάτης του ΜΑΙΧ.
