Κραυγή αγωνίας ενός από τους σημαντικότερους διανοούμενους του πολιτισμού για τους κινδύνους της εξαφάνισης νοήματος ζωής στο σημερινό μας δοκίμιο. Ενα εξαιρετικής σκέψης δοκίμιο για το νόημα της ζωής σ’ έναν κόσμο που μας γυρνά στην παλαιολιθική εποχή, με υψηλές τεχνολογίες και νεο-ολοκληρωτικές μανίες χρήματος, υπερ-εξουσιασμών, απανθρωπισμού, υπερτρόμου και οριακού αδιεξόδου για τη σύγχρονη ανθρωπότητα που χάνεται κάθε ουσιώδες ΝΟΗΜΑ ΖΩΗΣ σ’ έναν χωρίς κανένα νόημα παρανοϊκό κόσμο που «δεν είναι η ζωή αυτό που κάναμε»… Ομως ο Τέρυ Ηγκλετον αναδεικνύει την αγάπη ως θεμελιώδη όρο και αυτοσκοπό για ν’ αλλάξουμε δραστικά την εφιαλτική ζωή που κάναμε.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΛΕΞΗ Η ΖΩΗ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ
Είναι η ζωή αυτό που κάνουμε; Αυτός είναι ο τίτλος του τέταρτου (τελευταίου κεφαλαίου) του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου του Τέρυ Ηγκλετον, ενός από τους επιφανέστερους Βρετανούς καθηγητές και κριτικούς λογοτεχνίας και πολιτισμού. Στο προηγούμενο κείμενό μας ασχοληθήκαμε με τα πρώτα τρία κεφάλαια για να ασχοληθούμε σήμερα με το τελευταίο που ο συγγραφέας του βιβλίου, πέρα από το θέμα – πρόβλημα του ΝΟΗΜΑΤΟΣ ασχολείται με την ίδια τη ζωή. Μία λέξη που είναι εξίσου προβληματική με τη λέξη “ΝΟΗΜΑ”… Για να διερωτηθεί ο συγγραφέας λέγοντας μήπως ο λόγος που δεν μπορούμε να μιλήσουμε για το νόημα της ζωής είναι ότι δεν υπάρχει αυτό το πρόβλημα που λέμε ζωή;
ΟΛΑ ΜΑΖΙ ΔΕΝΟΥΝ Σ’ ΕΝΑ ΔΙΑΦΑΝΕΣ ΣΥΝΘΛΙΠΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ
Αλλά όπως θα έλεγε ο φιλόσοφος και άνθρωπος της γλώσσας Λούντβιχ Βιτγκενστάιν μήπως έχουμε γοητευτεί γι’ άλλη μια φορά από τη γραμματική μας που μπορεί να πλασάρει τη λέξη “ζωή” στον ενικό με την ίδια ευκολία που το κάνει με τη λέξη “ντομάτα”; Ομως ίσως έχουμε τη λέξη “ζωή” μόνο η γλώσσα μας από φυσικού της δίνει υπόσταση στα πράγματα. Αλλά πώς διάολο θα μπορούσαν όλα όσα στεγάζονται κάτω από την επιγραφή “ανθρώπινη ζωή” να στοιβάζονται σε ένα μοναδικό νόημα; Ακριβώς αυτό δεν είναι και η αυταπάτη του παρανοϊκού για τον οποίο το κάθετι είναι συντονισμένο με όλα τα άλλα κι όλα μαζί δένουν μεταξύ τους σ’ ένα συνθλιπτικό διαφανές σύνολο; Ή στην αυταπάτη της φιλοσοφίας, η οποία, όπως κακόβουλα σχολίασε ο Φρόυντ, είναι ό,τι πλησιέστερο στην παράνοια;
ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΠΑΡΑΝΟΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ
Αυτό το μεγάλο και σημαντικό ερώτημα του διάσημου Βρετανού στοχαστή και κριτικού της κουλτούρας Τ. Ηγκλετον εκφράζει στην πραγματικότητα τις σημερινές παρανοϊκές κοινωνίες στην Ελλάδα μας, στην Ευρώπη μας, στην αυτοκρατορική Αμερική και όλες τις κοινωνίες της σύγχρονης παράνοιας του εκμεταλλευτισμού της απόγνωσης, της μαζικής φυγής σε ολόκληρο τον κόσμο και ιδιαίτερα στις περιοχές της Ανατολής, της Μεσογείου, με κυρίαρχο τον απάνθρωπο τρομοκρατισμό και αντιτρομοκρατισμό… και πως να αναχθούν άτομα και λαοί σε αναζητήσεις για νόημα ζωής σ’ έναν τόσο εφιαλτικό κόσμο; Ομως ο σημαντικός στοχαστής Τέρυ Ηγκλετον, όπως ήδη αναφέραμε στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του “Το νόημα της ζωής”, κάτω από τον τίτλο “είναι η ζωή αυτό που κάνουμε” τολμά να πει: Μήπως το νόημα της ζωής σημαίνει μάλλον την ουσιαστική σημασία της ζωής όχι σε τι συμπόσιο, αλλά ποιο είναι το απόσταγμά της;
ΓΕΝΙΚΕΥΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΥΡΕΣ
Πάντως (σελ. 128), ίσως είναι αδύνατο να κάνουμε ευφυείς γενικεύσεις της ανθρώπινης ζωής, διότι για να τις κάνουμε θα έπρεπε επίσης να κάνουμε ένα βήμα και να βγούμε απ’ έξω. Θα ήταν σαν να προσπαθούμε να βγούμε από το πετσί μας. Μήπως μόνο κάποιος που βρίσκεται τελείως εκτός ανθρώπινης ύπαρξης, όπως ο Θεός, θα ήταν σε θέση να την επισκοπήσει ως όλον και να δει κατά πόσο ταιριάζει με την όποια γενίκευση… Ομως, το θέμα δεν είναι να τα βλέπεις όλα, αλλά να έχεις δει αρκετά, ώστε να ξεχωρίζεις αυτό που φαίνεται να είναι χαρακτηριστικό από αυτό που δεν είναι… Εν τούτοις αν οι γενικεύσεις περί ανθρωπότητας μπορεί να είναι έγκυρες επειδή, μεταξύ άλλων, οι άνθρωποι ανήκουν στο ίδιο είδος μοιράζοντας πάρα πολλά από κοινού, παρά τις πολιτικά εκρηκτικές διαφορές και τις διακρίσεις τους. Με τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων να είναι ζωτικό θεμέλιο. Αλλά δεν είναι ένα αρκετά στέρεο για να χτίσεις ένα ηθικό σύστημα ή μια πολιτική.
ΤΙΠΟΤΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΔΕΝ ΕΝΩΝΕΙ ΟΣΟ Η ΑΠΕΙΛΗ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ
Εξάλλου ακόμη κι αν δεν μπορούσε κανείς να μιλήσει για την “ανθρώπινη κατάσταση” το 1500 μ.Χ. σίγουρα μπορεί να το κάνει στον 21ο αιώνα της παγκοσμιοποίησης. Με τον υπερεθνικό καπιταλισμό να έχει συμβάλει στο να σφυρηλατήσει η ανθρωπότητα σε ένα σύνολο για να έχουμε κοινή τη θέληση να επιβιώσουμε αντιμέτωποι με κινδύνους που προβάλλουν από παντού και απειλούν την ύπαρξή μας. Οπου από μια άποψη όσοι αρνούνται την πραγματικότητα της ανθρώπινης κατάστασης είναι σαν να αρνούνται και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αλλά τίποτα δεν ενώνει τόσο αποτελεσματικά ένα είδος όσο η πιθανότητα της εξαφάνισής του. Οπου στον θάνατο τουλάχιστον είμαστε ΕΝΩΜΕΝΟΙ. Ομως αν το νόημα της ζωής έγκειται στον κοινό στόχο των ανθρώπων, τότε δεν φαίνεται να υπάρχει αμφιβολία για το ποιος είναι αυτός.
Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΖΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΝΗ
Αυτό για το οποίο όλοι πασχίζουν είναι η “ευτυχία”. Σίγουρα μια λέξη ανεπαρκής που παραπέμπει σε θερινή κατασκήνωση ή σε μανιακά χαμόγελα και χοροπηδητά με πολύχρωμα μπουφάν. Ο Αριστοτέλης όμως στα “Ηθικά Νικομάχεια” αναγνωρίζει ότι η ΕΥΤΥΧΙΑ λειτουργεί ως βασική αρχή στην ανθρώπινη ζωή. Με την έννοια ότι δεν μπορείς λογικά να ρωτήσεις γιατί πρέπει να επιδιώκουμε να είμαστε ευτυχείς όπως είναι το χρήμα ή η εξουσία γενικώς… Η ιδέα της ευτυχίας μοιάζει ταυτόχρονα ζωτική και κενή… Ομως η ευδαιμονία κατά τον Αριστοτέλη εμπεριέχει τη δημιουργική πραγμάτωση των ανθρωπίνων δυνατοτήτων μας. Είναι εξίσου κάτι που κάνουμε και κάτι που είμαστε και μάλιστα όχι απομονωμένοι και σ’ αυτό, μεταξύ άλλων, διαφέρει από την επιδίωξη της ηδονής με τις αριστοτελικές αρετές να είναι κατά κύριο λόγο κοινωνικές.
“ΟΙ ΕΝΑΡΕΤΟΙ” ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ ΒΙΡΤΟΥΟΖΟΙ ΤΟΥ ΖΗΝ
Μάλιστα η ιδέα της αυτοπραγμάτωσης μπορεί νάχει κάτι το αντρείο και το ρωμαλέο: σαν να μιλάμε για ένα είδος πνευματικής γυμναστικής σε συνάρτηση με το αριστοτελικό ηθικό πρότυπο της μεγαλοψυχίας… Οπου ο αγαθός ανήρ για τον Αριστοτέλη (στην εποχή του) προσομοιάζει περισσότερο στην εποχή Μπιλ Γκέιτς παρά στον Αγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης. Στην πραγματικότητα ο Αριστοτέλης δεν ενδιαφέρεται, αν κάποιος είναι επιτυχημένος ως επιχειρηματίας ή ως πολιτικός, αλλά αν είναι επιτυχημένος ως άνθρωπος. Για τον Αριστοτέλη, τον οποίο έχει μελετήσει πολύ ο Τέρυ Ηγκλετον, το να είσαι άνθρωπος είναι κάτι στο οποίο πρέπει να ασκηθείς και οι ενάρετοι άνθρωποι είναι βιρτουόζοι του ΖΗΝ, αλλά πάλι κατά τον Αριστοτέλη η ευδαιμονία είναι υπόθεση θεσμών: απαιτεί κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, όπου έχεις την ελευθερία να ασκήσεις τις δημιουργικές δυνάμεις. Αλλά αυτό δεν είναι προφανές όταν η ευτυχία πρωτίστως θεωρείται εσωτερική – ατομική υπόθεση όπως τείνουν να τη θεωρούν οι Φιλελεύθεροι.
Η ΖΩΗ ΑΠΟΚΤΑ ΝΟΗΜΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΟΝΤΙΝΟΥΣ ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΥΣ
Βασικά, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, για τον περισσότερο κόσμο στην πράξη, αν όχι στη θεωρία, η ΖΩΗ ΑΠΟΚΤΑ ΝΟΗΜΑ μέσα από τις σχέσεις με τους κοντινούς συνανθρώπους, συντρόφους και τέκνα. Πέρα από τις πολλές τετριμμένες και πολύ εργαλειακές χρήσεις της ζωής που δεν μπορούν να μετρήσουν ως νόημα της ζωής, όπως η εξουσία ή ο πλούτος που ανήκουν εμφανώς στην εργαλειακή κατηγορία. Αλλά και η ΔΥΝΑΜΗ μοιάζει αμφίβολο για να συνιστά το νόημα της ζωής… Γιατί μία από τις σημαντικότερες μομφές κατά του καπιταλισμού είναι ότι μας υποχρεώνει να σπαταλάμε το μεγαλύτερο μέρος των δημιουργικών μας δυνάμεων αμιγώς χρησιμοθηρικά… Για να είναι απίστευτο ότι στον εικοστό πρώτο αιώνα η υλική οργάνωση της ζωής δεσπόζει το ίδιο όσο και στην παλαιολιθική εποχή.
ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΕΙ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΑΠΟ ΤΟΝ
μοχθο τησ επιβιωσησ Μάλιστα το κεφάλαιο που θα μπορούσε ως έναν εύλογο βαθμό να συμβάλει στην απελευθέρωση των ανθρώπων από τον μόχθο της επιβίωσης, αντ’ αυτού κατευθύνεται στη συσσώρευση ακόμη περισσότερου κεφαλαίου. Το οποίο υπάρχει για να υπηρετεί πρωτίστως τον εαυτό του και να χρησιμοποιεί τα άτομα ως εργαλεία της τυφλής του ανάπτυξης. Και να πείθει τους αμέτρητους ανθρώπους που χρησιμοποιεί ως εργαλείο ότι είναι πολύτιμοι, μοναδικοί, αυτοκαθοριζόμενοι. Οπου ο φιλόσοφος Σοπενχάουερ ονομάζει αυτή την εξαπάτηση ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ενώ ο Μαρξ την ονομάζει ιδεολογία… Με τον Φρόυντ να θεωρεί ότι είμαστε, τελικά υποδουλωμένοι στον “θάνατο”. Ενώ μια ζωή που δεν περιέχει τίποτα για το οποίο δεν είμαστε έτοιμοι να πεθάνουμε δεν είναι ιδιαίτερα γόνιμη… Αλλο στον πυρήνα της καταστροφικότητάς μας κρύβεται μια α-συνείδητη πίστη στην αθανασία μας. Μ’ ένα πικρό χαμόγελο της φθαρτότητας των πραγμάτων, δεν θα τα σφίγγαμε, σαν νευρωτικοί, πάνω στο στήθος. Τελικά κατά τον Τέρυ Ηγκλετον το νόημα της ζωής δεν είναι η λύση σε κανένα πρόβλημα, αλλά θέμα συγκεκριμένου τρόπου. Δεν είναι μεταφυσικό, αλλά ηθικό. Δεν είναι κάτι το ξέχωρο από τη ζωή, αλλά αυτό που την κάνει να αξίζει να τη ζεις. Δηλαδή, μια ορισμένη ποιότητα, βάθος, πλούτος και ένταση της ζωής. Με αυτή την έννοια, τον νόημα της ζωής είναι η ίδια η ζωή ιδωμένη με συγκεκριμένο τρόπο. Με την αιωνιότητα να περιστρέφεται γύρω από τη φροντίδα των πασχόντων. Μια πρακτική ή ένας τρόπος ζωής και μια νοητική κατάσταση όπου η αγάπη είναι το νόημα της ζωής; Προφανώς είναι ένας θεμελιώδης όρος, ένας αυτοσκοπός. Ενας τρόπος με τον οποίο μπορούμε να συμφιλιώσουμε την αναζήτηση της προσωπικής μας ολοκλήρωσης και η αγάπη σημαίνει να δημιουργείς για τον άλλο τον χώρο μέσα στον οποίο μπορεί να διαπρέπει, ενώ κάνει ταυτόχρονα το ίδιο κι αυτός. Η ολοκλήρωση του καθενός γίνεται εδώ για σένα και για την ολοκλήρωση του άλλου.
