Είναι κοινός τόπος να πούμε ότι, παρά τον επί πολλά χρόνια συγχρωτισμό μας, έχουμε έναν πολύ διαφορετικό τρόπο να αντιλαμβανόμαστε και να αισθανόμαστε τα πράγματα, σε σχέση με τους Κεντροευρωπαίους και τους Αγγλοσάξωνες.
Αν και όλοι μετέχουμε σ’ αυτό που ονομάζουμε «δυτικό τρόπο ζωής» και εκ των πραγμάτων είμαστε υποχρεωμένοι να συμβιώνουμε, να συναλλασσόμαστε και να συνεργαζόμαστε, εν τούτοις πάρα πολύ συχνά εκπλήσσει αλλήλους ο τρόπος του ετέρου στη θέαση των πραγμάτων. Το φαινόμενο γίνεται εντονότερο σε συνθήκες έντασης και κρίσης, όπως λ.χ. η οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα κ.ο.κ.
Σπεύδουμε συχνά να αποδώσουμε τις διαφορές αντίληψης που εντοπίζουμε, στο διαφορετικό κλίμα και τις διαφορετικές ιστορικές διαδρομές των λαών. Σαφώς είναι και αυτά. Όμως φαίνεται να υπάρχει κάτι πιο βαθύ στον ψυχισμό αυτών των λαών, μια βέβαιη και αδιαπραγμάτευτη πίστη για την εξήγηση του κόσμου και των πραγμάτων, μια πίστη πέρα από κάθε συζήτηση. Μια πίστη, θα λέγαμε, εξ αποκαλύψεως!
Έχουμε την άποψη ότι κύριο και καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πίστης αυτής έπαιξαν η Μεταρρύθμιση και οι πρωταγωνιστές της, ιδιαίτερα δε ο Καλβίνος, που θα μας απασχολήσει στο σημερινό σημείωμα.
Να θυμίσουμε ότι Μεταρρύθμιση ονομάστηκε η οργανωμένη κίνηση για την εξυγίανση και την ανανέωση του εκκλησιαστικού βίου της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας κατά τον 16ο αιώνα, η οποία κατέληξε στη διαίρεση της Δυτικής Εκκλησίας με τη διαμόρφωση των διαφόρων Προτεσταντικών Εκκλησιών. Η πορεία αυτή ήταν γεμάτη από διαρκείς και αιματηρές συγκρούσεις. Η Μεταρρύθμιση και όλα όσα πρέσβευε πέρασαν δια πυρός και σιδήρου πάνω από τα πτώματα εκατομμυρίων Ευρωπαίων και μέσα από τις στάχτες των σπιτιών τους.
Η πάλη μεταξύ προτεσταντικής Μεταρρύθμισης και ρωμαιοκαθολικής Αντιμεταρρύθμισης έφερε στην Ευρώπη αλλαγές δομικής κλίμακας σε πολλά επίπεδα. Επηρέασε κατά τρόπο καθοριστικό όχι μόνο την εκκλησιαστική, αλλά και την πολιτική ταυτότητα της Ευρώπης.
Πρωτεργάτες της Μεταρρύθμισης υπήρξαν ο Λούθηρος, ο Τσβίνγκλι, ο Καλβίνος, ο Μελάγχθων, ο Έρασμος και άλλοι. Εδώ θα εστιάσουμε στον Ιωάννη Καλβίνο του οποίου η διδασκαλία άσκησε καθοριστική επίδραση, ακόμα και πολύ πέραν των προθέσεων του ίδιου, στη ζωή των ανθρώπων που την ασπάστηκαν.
Ο Ιωάννης Καλβίνος ήταν Γάλλος (γεννήθηκε στις 10 Ιουλίου 1509) στο Νογιόν-βορειοανατολικά από το Παρίσι), ανέπτυξε όμως τη δράση του στη Γενεύη της Ελβετίας. Σπούδασε σε διαλεχτά κολλέγια στο Παρίσι θεολογία, λατινικά και φιλολογία, αλλά στη συνέχεια και στην Ορλεάνη, όπου σπούδασε νομικά. Η νομική του σκέψη τον έκαμε να ξεχωρίσει από το πολύ θεολογικό πνεύμα του Λούθηρου και το έντονα «ουμανιστικό» πνεύμα του Τσβίνγκλι.
Πολύ νέος εγκατέλειψε τις «ανθρωπιστικές» ευαισθησίες που ενδεχομένως του είχαν προσδώσει οι κλασικές σπουδές του στο Παρίσι. Οι έννοιες της συμπάθειας και επιείκειας προς τον άνθρωπο έγιναν σύντομα ξένες προς αυτόν και άρχισε να αναδεικνύεται η προσωπικότητα του άκαμπτου και φοβερού νομοθέτη του κράτους του Θεού. Του συντάκτη νόμων δρακόντειων για τη συνείδηση και τη ζωή των ανθρώπων.
Ο Καλβίνος, σε ηλικία είκοσι πέντε ετών ήταν ήδη πασίγνωστος για τις μεταρρυθμιστικές του ιδέες. Στην ηλικία αυτή συνέγραψε το μέγα έργο της ζωής του, αυτό που έγινε η βάση του Καλβινισμού. Το έργο δημοσιεύθηκε το 1536 με τον τίτλο “Cristianae religionis institutio” ή απλά “Institutio”, όπως έμεινε γνωστό. Πρόκειται για ένα ολόκληρο σύστημα θεολογικής φιλοσοφίας σε συνδυασμό με ένα ολόκληρο σύστημα κανόνων πρακτικής συμπεριφοράς του ανθρώπου θεμελιωμένης στη θρησκεία.
Ακρογωνιαίος λίθος της θεολογίας του Καλβίνου είναι η άποψη ότι η πορεία του ανθρώπου είναι απόλυτα προκαθορισμένη από τον Θεό, χωρίς να αφήνει κανένα περιθώριο ελευθερίας στην ανθρώπινη βούληση. Ήδη πριν από τη Δημιουργία, ο Θεός έχει καθορίσει ποιοι άνθρωποι θα πορευτούν προς την αιώνια σωτηρία και ποιοι προς την αιώνια καταδίκη. Και η πορεία αυτή, λέει ο Καλβίνος, είναι ανεξάρτητη από τα έργα των ανθρώπων. Μια βασική ένδειξη για το αν μας διάλεξε ο Θεός για την αιώνια σωτηρία είναι η πίστη και όχι τα έργα μας. Πέρα από την πίστη, που κατά τον Καλβίνο είναι αυτόματα δοσμένη μέσα μας από τη χάρη του Θεού, μια άλλη ένδειξη ότι έχουμε επιλεγεί για τη σωτηρία είναι η θεοσέβειά μας, που πρέπει να εκδηλώνεται με αυστηρή προσήλωση στην εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων, με την αδιάκοπη προσευχή και μελέτη της Βίβλου κ.ο.κ. Η θεολογία του Καλβίνου διαπνέεται από την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά κακός και ανίσχυρος και ότι τίποτα καλό δεν μπορεί να πετύχει με τα δικά του προσόντα και τη δική του προσπάθεια. Ο άνθρωπος, ισχυρίζεται ο Καλβίνος, δεν ανήκει στον εαυτό του αλλά στο Θεό. Γι’ αυτό ο Θεός θα πρέπει να κυριαρχεί στις αποφάσεις και τις ενέργειές μας και όχι η λογική ή η θέλησή μας. Ο άνθρωπος, όχι μόνο θα πρέπει να πειστεί για την απόλυτη μηδαμινότητά του, αλλά θα πρέπει να κάνει το παν για να ταπεινώνεται. Θα πρέπει να είναι εγκρατής και αυστηρός με τον εαυτόν του και να επιδιώκει την αύξηση των υλικών αγαθών όχι για να τα χαίρεται ο ίδιος, αλλά για να εκπληρώσει μια θεία εντολή.
Τις απόψεις του για τη θεολογία και τη δέουσα συμπεριφορά των ανθρώπων, ο Καλβίνος τις εφάρμοσε στην πόλη-κράτος της Γενεύης από το 1541 μέχρι το θάνατό του στις 27 Μαΐου 1564. Ως κεφαλή της Εκκλησίας διεκδίκησε και πέτυχε να ασκεί τον έλεγχο και στην πολιτική και οικονομική ζωή της πόλης. Τα χρόνια αυτά υπήρξαν μεν χρόνια οικονομικής ακμής της Γενεύης, ίδρυσε το πανεπιστήμιο, οργάνωσε το εμπόριο και βελτίωσε σημαντικά τη δημόσια υγεία, όμως περίσσεψε η μισαλλοδοξία και συναγωνίστηκε με επιτυχία τις μεθόδους της Ιεράς Εξέτασης. Βαριές ποινές επιβάλλονταν σε όσους ξέφευγαν από τους κανόνες ζωής που είχε θεσπίσει, με βάση την πιο αυστηρή ηθική ο Καλβίνος. Τα όργανά του παρακολουθούσαν όχι μόνο την κοινωνική συμπεριφορά και τις εμπορικές συναλλαγές, αλλά και την ιδιωτική ζωή εισδύοντας και στα απόρρητα των οικογενειών. Εκατοντάδες κάτοικοι της Γενεύης θανατώθηκαν ακόμα και για απλή βλασφημία. Από τη φυλάκιση ή την εξορία ως το θάνατο δεν ήταν μεγάλη απόσταση. Ένας άγριος Θεός είχε εγκατασταθεί στην πόλη, ένας θεός εκδικητικός, σαν τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, από την οποία άλλωστε υποχρέωνε τους γονείς –με ποινή φυλάκισης- να δίνουν ονόματα προφητών και άλλων σεβάσμιων στα παιδιά τους (συνήθεια που βρίσκουμε και σήμερα στους προτεσταντικούς κύκλους της Αγγλίας και της Βόρειας Αμερικής).
Οι απόψεις του Καλβίνου για τον άνθρωπο, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, άσκησαν τρομακτική επίδραση στην εξέλιξη της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας. Όπως λέει ο Έριχ Φρομ «Έθεσαν τα βάθρα για μια στάση, σύμφωνα με την οποία η ευτυχία του ανθρώπου δε θεωρείται σαν σκοπός της ζωής. Και ο άνθρωπος έπρεπε να είναι μέσο, αντικείμενο για σκοπούς πέρα από αυτόν, ενός παντοδύναμου Θεού ή των όχι λιγότερο ισχυρών κοσμικών αρχών και κανόνων, όπως το κράτος, η επιχείρηση, η επιτυχία».
Η απόλυτη απόρριψη της ιδέας ότι τα αγαθά έργα μπορούν να σώσουν τον άνθρωπο και η «θεοσέβεια» όπως τη δίδασκε ο Καλβίνος, δηλαδή η εξύψωση του «φαίνεσθαι» σε μέσον σωτηρίας, διαμόρφωσε το στεγνό, άκαμπτο και ιδιότυπα ασκητικό ήθος των «πουριτανών» στην Αγγλία και τη Σκωτία και μετέπειτα στη Βόρεια Αμερική. Το ήθος αυτό ο διακεκριμένος Γερμανός κοινωνιολόγος, πολιτικός και οικονομολόγος Μαξ Βέμπερ (1864-1920), στο έργο του «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού», το θεώρησε αποφασιστικό για τη γένεση της καπιταλιστικής νοοτροπίας και οικονομίας.
Οι πρωτοπόροι του καπιταλισμού βολεύτηκαν με τη διδασκαλία του Καλβίνου ότι τα καλά ή κακά έργα μας δεν μας στέλνουν ούτε στον Παράδεισο ούτε στην Κόλαση και διαμόρφωσαν ένα ήθος πιο άτεγκτο, ασκητικό και αδίστακτο.
Συναγωνιζόμενοι τους φαρισαίους οι άνθρωποι αυτοί, δεν έδωσαν σχεδόν καμιά αξία στις σχέσεις με τους άλλους, στις κοινωνικές πράξεις του ανθρώπου, στα κίνητρα της συμπεριφοράς του, στην ιδιοτέλεια ή τον αλτρουισμό, αλλά έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στη θεοσέβεια του ύφους τους, στον ήχο της φωνής τους, στον τύπο (και όχι στην ουσία) των κινήσεων και ενεργειών τους. Ο τύπος αυτής της συμπεριφοράς είναι και σήμερα πολύ εύκολα αναγνωρίσιμος στη συμπεριφορά των αγγλοσαξόνων και των κεντροευρωπαίων. Χαρακτηριστική είναι η αποφυγή εκδήλωσης κάθε συναισθήματος και η «άψογη» εμφάνιση και συμπεριφορά, πράγμα που γίνεται ιδιαίτερα φανερό (αλλά και αποκρουστικό κατά τη γνώμη μου) ιδίως σε έντονες στιγμές λύπης, όπως λ.χ. το πένθος.
Αλλά πέρα από αυτό, που σε κάθε περίπτωση είναι δικός τους λογαριασμός, σκεφθείτε πώς βλέπουν και τι μοίρα επιφυλάσσουν σ’ αυτούς -ιδίως αν τους βλέπουν από θέση ισχύος- που κατά την πίστη τους ο Θεός τους έχει προορίσει για την αιώνια καταδίκη. Το είδαμε στην κατοχή, πόσο κυνικά και αδίστακτα «διευκόλυναν» το έργο του θεού τους με τα κρεματόρια, τα στρατόπεδα και τις μαζικές εκτελέσεις.
Σκεφθείτε τι σημαίνει γι’ αυτούς η φράση «δεν παράγετε πλούτο», που όλο και απειλητικότερα μας επαναλαμβάνουν τελευταία. Φοβάμαι ότι δεν θέλουν απλά να μας πουν ότι είμαστε μπαταξήδες, αλλά ότι παραβαίνουμε μια βασική εντολή του θεού και επομένως, φυσικώ τω λόγω, πρέπει να τιμωρηθούμε, όπως αυτοί, βέβαια, πολύ καλά ξέρουν να το κάνουν!
(*) Δρ. Μηχανικός τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές:
Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος τ. 5, Έκδοση ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, Έκδοση Πάπυρος, Αθήνα, 1996
Έριχ Φρομ, στο συλλογικό έργο ΑΓΑΠΗ, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1977
Ολα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
