Ενα ακόμα κείμενο μεγάλης σημασίας από το σημαντικό βιβλίο του καθηγητή Κωνσταντίνου Τσουκαλά, που στο δεύτερο μέρος του παρουσιάζει την από αρχής του νεοελληνικού κράτους επινοημένη από το εξωτερικό και σημαδεμένη ελληνικότητα.
Με τα κύρια αφηγηματικά θεμέλια της αντίληψης και της εικόνας που είχαν οι Έλληνες για τον εαυτό τους να έχουν τεθεί αρχικά στη “Δυτική” Ευρώπη (όπως γράφει ο Κ.Τ. στη σελ. 49) ως συστατικά μιας ευρύτερης αναπαράστασης αναφορικά με την προέλευση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έτσι η σημαντικότερη ιδιαιτερότητα των ιδεατών κατασκευών που ενσωματώνονται στον λόγο για την ελληνική ταυτότητα έγκειται στο γεγονός ότι αυτές οι εικόνες δεν σχηματίστηκαν εξαρχής εντός πλαισίου ενός εθνικού σχεδίου που επεδίωκε να προσδιορίσει ένα αποκλειστικό ιστορικό παρελθόν, αλλά αναδύθηκαν και αποκρυσταλλώθηκαν ως παρενέργειες ενός καθολικού πρωταρχικού μύθου που επινοήθηκε εκτός Ελλάδας και για λόγους τελείως μη σχετικούς με το μελλοντικό έθνος… Για να φθάσουμε τώρα, μέσα από μαύρες εθνικές περιπέτειες, στην ταχεία διαδικασία του εκσυγχρονισμού που ακολούθησε τη δεκαετία του ’90 και μεγέθυνε τις εσωτερικές εντάσεις με τον καταναγκασμό της Συνθήκης του Μάαστριχτ με όλες τις έκτοτε δραματικές συνέπειες. Με τη Δύση όπως τονίζει ο Κ.Τ. (σελ. 83), να αναπαρίσταται συχνά μη αρκούμενη να μεταχειριστεί την Ελλάδα ως δικαιωματικά ισότιμο μέλος της “πολιτισμένης Κοινότητας”, που απειλείται από “βαρβάρους” με όρους μιας εγγενούς “Ευρωπαϊκής διπροσωπίας”, ή, ακόμη, και ως απόδειξη της πολιτισμικής συμπαιγνίας μιας αιωνίως αντι-Ορθόδοξης Δύσης. Για να φθάσουμε τώρα θρηνώντας την ανεπανόρθωτη απώλεια σε μια διαδικασία καθυστερημένου πένθους… Ένα βιβλίο θάρρους και επιστημονικής ευθύνης.
Η ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ
Αυτός είναι ο υπότιτλος της δεύτερης ενότητας του βιβλίου του καθηγητή Κωνσταντίνου Τσουκαλά “Μορφές συνέχειας και ασυνέχειας”. Ο τίτλος αυτή της δεύτερης ενότητας είναι:
Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΙΚΩΝ ΑΜΟΙΒΑΙΟΤΗΤΩΝ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ “ΕΥΡΩΠΗΣ” ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΗΣ “ΕΛΛΑΔΑΣ” με εσωτερικούς υπότιτλους τους κάτωθι:
1. Η επινόηση της ελληνικότητας
2. Παράδοση και νεωτερικότητα: όνομα, ιστορία, γλώσσα και η ουσία της “ελληνικότητας”
3. Μεταπολεμικές αντιλήψεις για την Ευρώπη
4. Συμπέρασμα
Σελίδες 49 – 88
Αλλά, τι (ποιος) είναι ο Έλληνας και πώς νοείται (αλλά και επινοείται) η ελληνικότητα;
Στο Λεξικό Μπαμπινιώτη (σελ. 321-23) ως Ελληνας χαρακτηρίζεται ο πολίτης του ελληνικού κράτους και το πρόσωπο που ανήκει στο ελληνικό έθνος… Με μυθολογική αναγωγή στον γιο του Δευκαλίωνα, γενάρχη των Ελλήνων. Παράλληλα η ελληνικότητα νοείται ως ύπαρξη ελληνικών χαρακτηριστικών σε κάποιον – κάποια ένωση.
ΕΙΣΑΓΟΜΕΝΟΣ Ο ΛΟΓΟΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΩΝ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ
Η επινόηση της ελληνικότητας και του καθηγητή Κωνσταντίνου Τσουκαλά είναι σε πλήρη αντίθεση με τις περισσότερες άλλες εθνικές περιπτώσεις, αφού ο λόγος στον οποίο στηρίζονται οι ταυτότητες των Νεοελλήνων είναι σε μεγάλο βαθμό εισαγόμενος με τα κύρια αφηγηματικά θεμέλια της αντίληψης και της εικόνας που έχουν οι Ελληνες για τον εαυτό τους. Τέθηκαν αρχικά στην Ευρώπη τα συστατικά μιας ευρύτερης αναπαράστασης αναφορικά με την προέλευση του ευρωπαϊκού πολιτισμού: Ετσι, η σημαντικότερη ιδιαιτερότητα των ιδεατών κατασκευών που ενσωματώνονται στον λόγο για τη νεοελληνική ταυτότητα έγκειται στο γεγονός ότι αυτές οι εικόνες δεν σχηματίστηκαν εξαρχής εντός του πλαισίου ενός εθνικού σχεδίου που επιδίωκε να προσδιορίσει ένα αποκλειστικό ιστορικό παρελθόν. Αναδύθηκε και αποκρυσταλλώθηκε ως παρενέργεια ενός καθολικού πρωταρχικού μύθου που επινοήθηκε εκτός Ελλάδας και για λόγους τελείως μη σχετικούς με το μελλοντικό έθνος. Αλλά αυτό είναι το πρώτο παράδοξο που σφράγισε τη μελλοντική τύχη των σύγχρονων ελληνικών συλλογικών ταυτοτήτων. Οι Ελληνες είναι κατά πάσα πιθανότητα ο μόνος λαός στον κόσμο που δεν χρειάστηκε να επινοήσουν ή να ανασυνθέσουν οι ίδιοι την ιστορία και τις προγονικές παραδόσεις τους.
ΧΑΘΗΚΕ Η “ΕΛΛΑΔΑ” ΜΕΤΑΞΥ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Μπορούμε επομένως, παραφράζοντας τον Adam Ferguson, να πούμε ότι, εάν η “Ελληνικότητα” πρέπει εξ ορισμού να είναι αποτέλεσμα των ιστορικών πράξεων των Ελλήνων, σαφώς δεν είναι προϊόν προσεκτικού ιστορικού σχεδιασμού από πλευράς τους. Παρότι οι συνέπειές της ήταν αθέλητες, αυτή η εξαιρετική ιστορική συγκυρία αποδείχτηκε τόσο ανεπίτρεπτη όσο και αμφίθυμη ως προς τα μακρόχρονα επακόλουθά της. Οσο κι αν η λαμπρή ιδέα της αρχαίας Ελλάδας παρείχε τον ιδρυτικό μύθο για τη σύγχρονη αντιστοιχία το νόημα των ουσιαστικών δεσμών μεταξύ της κλασικής αρχαιότητας και της ελληνικής νεωτερικότητας δεν προσδιορίστηκε… Για να δημιουργηθεί μια άλλη σειρά από νέα κράτη, όπως η Αίγυπτος, η Συρία, το Ισραήλ, που διεκδίκησαν την αρχαία ονομασία τους, χωρίς μεγάλες δυσκολίες. Για να αποτελεί η Ελλάδα το μόνο ιστορικό παράδειγμα χώρας που συμπεριλαμβάνει τη λέξη “σύγχρονη” στην τρέχουσα ονομασία της στο εξωτερικό.
Ακόμη και σήμερα, συμβαίνει αναφορές στην ελληνική ιστορία – tout court να αφορούν μόνο τη λαμπρή ιστορία των αρχαίων. Η ελληνική νεωτερικότητα θεωρείται επομένως ως ένα ενοχλητικό παράδοξο του λόγου, ακόμη και ως ανακολουθία. Οι λόγοι είναι εμφανείς: ως άμεσο ιδεογραφικό παρεπόμενο μιας συνειδητά εκσυγχρονιζόμενης Ευρώπης που αναζητούσε τις κλασικές της ρίζες, η ελληνικότητα, αναφερόταν σε μια σημασιολογική κληρονομιά που αφορούσε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο. Οπου η ανάδυση και η ονομασία μιας ελληνικής πολιτισμικής νεωτερικότητας πρέπει κατά συνέπεια να παραπέμπει σε ένα διακριτό σύγχρονο κράτος το οποίο ανατρέχει σε ένα ιστορικό θεμέλιο που δεν θα μπορούσε ποτέ να εμφανιστεί ως η αποκλειστική και φυσική συμβολική ιδιοκτησία του.
“ΕΙΜΑΣΤΕ ΟΛΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ” ΒΡΟΝΤΟΦΩΝΑΞΕ Ο ΑΓΓΛΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΣΕΛΛΕΫ
Αυτό το εξαιρετικού ενδιαφέροντος κεφάλαιο για την “επινόηση της ελληνικότητας” είναι το πρώτο μέρος της ενότητας: Η ειρωνεία των συμβολικών αμοιβαιοτήτων. Η ελληνική σημασία της Ευρώπης ως ιστορική αντίστροφη της ευρωπαϊκής σημασίας της “Ελλάδας”.
Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς αναλύει τολμηρά, αλλά ισορροπημένα, όλο το θέμα – πρόβλημα “Η Επινόηση της ελληνικότητας. Οι θέσεις και απόψεις του για το μείζονος σημασίας αυτό θέμα της νεωτερικής και αρχαίας ελληνικότητας ερμηνεύουν τις πλείστες όσες δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε από την ελληνική απελευθέρωση και την πραγματοποίηση με ομόφωνη διεθνή αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας.
Για να γράψει (στη σελίδα 62 του βιβλίου του) ότι: “οι συμβολικές υποδηλώσεις (αυτού του γεγονότος) ήταν εμφανείς ως προς το ότι: “οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ξεπλήρωναν το αιώνιο χρέος τους στους δοξασμένους πολιτισμικούς προγόνους τους, αλλά η πολιτική ανεξαρτησία καθόρισε το πλαίσιο για νέες και απρόβλεπτες εξελίξεις. Τότε έγινε αμέσως σαφές τόσο στους ρομαντικούς Ευρωπαίους (του 18ου αιώνα) όσο και στους Ελληνες πως οι σημασίες και τα επακόλουθα της πολιτισμικής συνέχειας μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης Ελλάδας ήταν σύνθετα και αυτοαναιρούμενα”…
Για να προσθέσει σ’ αυτό το σημείο του κειμένου του ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και τα εξής σημαντικά:
ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
“Πράγματι, παρά την ισχύ του ιδρυτικού μύθου, η Ελλάδα παρέμεινε μια ξένη και ακατανόητη μυθοπλασία για τους περισσότερους από τους κατοίκους της περιοχής. Η μόνη απτή ζώσα παράδοση προερχόταν από την ανατολική ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία είχε υποστηριχθεί από τις οθωμανικές αρχές. Ηδη από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Πρέπει όμως να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι, για πολλούς αιώνες η επιβίωση μιας ομοιόμορφης και γραπτής ελληνικής γλώσσας διασφαλίστηκε από την εκτεταμένη ελληνόφωνη εκκλησιαστική διοίκηση -στο κάτω – κάτω η Καινή Διαθήκη είχε γραφτεί στα Ελληνικά. Η αναπαραγωγή της διακριτότητας των χριστιανικών πληθυσμών οφείλεται πράγματι μόνο στην ισχύ της ημι-αυτόνομης εκκλησίας. Οι εκκλησιαστικοί που ανάγονταν στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, αποδείκτηκαν κεφαλαιώδους σημασίας σε ό,τι αφορά τη διατήρηση των ξεχωριστών πολιτισμικών ταυτοτήτων.
Ακριβώς όμως σε αυτό το σημείο εγκαθιδρύθηκε η αρχική ασάφεια της σημασίας της σύγχρονης «ελληνικότητας».
Το κύριο πολιτισμικό πρόβλημα που αντιμετώπισε η αναδυόμενη εθνική κοινωνία εδραζόταν στη δυσκολία να συνδυάσει δύο αντιτιθέμενες αντιλήψεις για την πραγματική Ελλάδα.
Από τη μια πλευρά προοδευτικές, εκκοσμικευμένες και ορθολογικές ερμηνείες των αναβιωμένων αρχαίων ιδανικών ωθούσαν την κοινωνία προς μια άγνωστη και ξένη νεωτερικότητα”.
ΕΞΑΡΧΗΣ ΗΤΑΝ ΣΕ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ Η ΝΕΑ ΕΘΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
“Από την άλλη, η συντηρητική θρησκευτική ομοιομορφία, η οποία απέρρεε από μια παντοδύναμη εκκλησία εξακολουθούσε να προασπίζει δυναμικά τα οικουμενικά της προνόμια, ήταν καχύποπτη έναντι κάθε μορφής αλλαγής. Δεν ήταν τυχαίο που αυτά τα δυο πολιτισμικά μοτίβα εκφράστηκαν εξαρχής με πολωμένους και ανταγωνιστικούς όρους…
Αυτή η κατάσταση πραγμάτων είχε σημαντικές ιδεολογικές παρενέργειες. Οι αφηγηματικοί τρόποι της νέας εθνικής ιστορίας ήταν εξαρχής ανοιχτοί σε αμφισβήτηση”.
Αυτό το μέγα και εξαιρετικά κρίσιμο θέμα της περαιτέρω ελληνικής μας πορείας, μέσα σε μια απόλυτη ευρωπαϊκή και υπερ-ατλαντική μας εξάρτηση ανέλυσε σφαιρικά ο φίλτατος καθηγητής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Με τόλμη, με βαθιά ανάλυση, με οραματισμό, αλλά και με ρεαλισμό και με νηφάλια ισορροπία, αντιμετωπίζοντας την πικρή προοπτική μιας ελληνικής καταβύθισης στη σύγχρονη χοάνη υπερ-ισχύος. Πιστεύω πως κάθε Ελληνας και κάθε Ελληνίδα της σύγχρονης σκέψης και ευθύνης θα έχουν πολλά να ωφεληθούν διαβάζοντας τόσο τις σελίδες για την ελληνικότητα, την παράδοση και τη νεωτερικότητα καθώς και το κομμάτι για την ουσία της ελληνικότητας. Καθώς όλα τα άλλα κείμενα τα έγραψε με ευθύνη και τα δημοσίευσε εδώ και 10-12 χρόνια πριν. Ποιος όμως, ακούει προειδοποιήσεις από τόσο υπεύθυνους Ελληνες αγωνιστές διανοούμενους, όπως ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς; Εγώ, πάντως θα ξαναεπιστρέψω στα υπόλοιπα τόσο ενδιαφέροντα κείμενα του βιβλίου του…
ΘΡΗΝΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΝΕΠΑΝΑΛΗΠΤΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
“Τώρα η πιο επώδυνη πολιτισμική και πολιτική επιλογή δεν είναι η απώλεια μιας παγιωμένης παράδοσης που δεν απειλείται η ίδια, αλλά η επιβεβλημένη εγκατάλειψη των αναρχικών και μεταβλητών συμπεριφορικών κοινωνικών και οικονομικών μορφών και πρακτικών. Είναι αλήθεια πως συχνά προβάλλονται αντιυλιστικά επιχειρήματα και πως οι εκσυγχρονιστές αντιμετωπίζονται πολλές φορές υποτιμητικά, ως μανιώδες ευρωπαϊστές που πρέπει να διακριθούν από ένα νέο απροσδιόριστο είδος ιδεαλιστών της παράδοσης. Αυτή όμως είναι μια σκόπιμη παρερμηνεία των ατομικιστικών, εγωκεντρικών και άνευ κανόνων συμπεριφορικών σχημάτων που πραγματικά απειλούνται από την ορμή της ευρωπαϊκής κανονιστικής κατάκτησης.
Θρηνώντας αυτή την ανεπανόρθωτη πολιτισμική απώλεια ένας προεξάρχων νεοορθόδοξος Ελληνας διανοούμενος μίλησε πρόσφατα για ένα νέο finis graecie αναβιώνοντας έτσι χαμένες παλαιές αναμνήσεις της ρωμαϊκής κατάκτησης από τον λαφυραγωγό στρατηγό Μόμμιο το 146 π.Χ. Πρόκειται στην κυριολεξία για μια διαδικασία καθυστερημένου πένθους…
