Στα 2 προηγούμενα δημοσιεύματα σταθήκαμε στις όψιμες “γοτθικές” επιρροές στην αρχιτεκτονική των εξωτερικών θυρωμάτων κοσμικών κτηρίων της πόλης των Χανίων, θυρωμάτων που ανήκουν κυρίως στον 16ο αιώνα, χωρίς να αποκλείεται κάποια να είναι και παλιότερα, αφού κανένα δε φέρει εγχάρακτη χρονολογία στην όψη του. Τα αντίστοιχα εκκλησιαστικά θυρώματα ήταν βέβαια σημαντικότερα, συνήθως πιο επιμελημένα από τα κοσμικά παρά τα κοινά πρότυπα κι εξελίσσονταν παράλληλα. Είχαν όμως ιδιαιτερότητες που τα διαφοροποιούσαν με κείνα στις περισσότερες περιπτώσεις, όπως τουλάχιστον φανερώνει η εικόνα των σωζόμενων μνημείων, γι’ αυτό θα ασχοληθούμε μαζί τους σε ιδιαίτερο δημοσίευμα. Σήμερα θα σταθούμε στα σωζόμενα παραδείγματα κοσμικών κτισμάτων από την ύπαιθρο των Χανίων, τις επαρχίες Κυδωνίας (Ακρωτήρι – Κεραμειά – Κοντομαρί) και Κισάμου. Στις υπόλοιπες επαρχίες είτε δε διασώθηκαν (στον Αποκόρωνα) είτε πιθανά δεν υπήρξαν καθόλου (στο Σέλινο και τα Σφακιά). Η μεγαλύτερη πυκνότητα βρίσκεται στο Ακρωτήρι (το ίδιο ισχύει και για τα αντίστοιχα εκκλησιαστικά) και είναι εύκολο να καταλάβει κανείς το γιατί: Κατάλληλο οικοδομικό υλικό και μεγάλη εγγύτητα με την πόλη, ενώ είναι γνωστή από τις πηγές η ύπαρξη εξειδικευμένων τεχνιτών στην περιοχή, κατάλληλων για κάθε είδους οικοδομική εργασία. Τα σωζόμενα παραδείγματα, όλα του 16ου αιώνα, είναι υποδεέστερα από τα αντίστοιχα της πόλης των Χανίων όπως είναι αναμενόμενο. Άλλωστε, τα πρότυπα από τη Βενετία περνούσαν πρώτα από την πρωτεύουσα του “βασιλείου” (το Χάνδακα) πριν εξαπλωθούν στις μεγάλες πόλεις και την υπόλοιπη ύπαιθρο της Κρήτης. Τυπολογικά ανήκουν σε 2 κατηγορίες, αυτή με το οριζόντιο ανώφλι και τα προς το εσωτερικό του ανοίγματος επίκρανα και σ’ αυτή με το απλό οξυκόρυφο υπέρθυρο.
Η δεύτερη κατηγορία είναι ίσως πιο προβληματική, αφού τα σωζόμενα παραδείγματα φαίνονται μεταγενέστερα της πρώτης κατηγορίας αν και μοιάζουν περισσότερο με τα αρχικά δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, πολλά δε παρόμοια αν και προγενέστερα σώζονται στα Δωδεκάνησα και την Κύπρο. Στην Κρήτη σώζονται αρκετά στον Νομό Λασιθίου. Πρόκειται για αναβίωση παλιότερης μορφής ή για επιβίωση μέσα στο συντηρητικό περιβάλλον του νησιού μας; Αντίστοιχα, μορφές που ανήκουν στην πρώτη κατηγορία επιβίωσαν κυρίως στις Κυκλάδες, όπου κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας εμπλουτίστηκαν με διακοσμητικά στοιχεία της εποχής (σχηματοποιημένα κυπαρισσάκια, ήλιους κ.λπ.) και αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των νησιών. Η αλληλουχία, αλλά και η μίξη των μορφών “κρατάει χορό” από το μακρινό παρελθόν μέχρι το μη ορατό μέλλον… Στην πρώτη φωτογραφία, ένα καλοδιατηρημένο θύρωμα από τα Χωραφάκια, στο παλιότερο κτηριακό συγκρότημα του χωριού που ευτυχώς δεν καταστράφηκε από τη μεγάλη οικοδομική ανάπτυξη των τελευταίων χρόνων. Στη δεύτερη, παρόμοιο, αν και απλούστερο, από τις Στέρνες. Στην τρίτη, άλλο παρόμοιο από το Γκαλαγκάδω. Στην τέταρτη, ένα της δεύτερης κατηγορίας από το ίδιο οικιστικό σύμπλεγμα στις Στέρνες. Στην πέμπτη, το κλειστό σήμερα θύρωμα από τον Αγ. Γεώργιο στα Κεραμειά (κοντά στην Παναγιά). Κάποια υπέρθυρα (ανώφλια) χωρίς ανακουφιστικό τόξο έχουν σήμερα ραγίσει, καταπονημένα από τη σεισμική δραστηριότητα του τόπου μας. Τα ως εδώ αναφερόμενα θυρώματα, τα έχουμε παρουσιάσει κατά καιρούς από τις “Φωτοαναδρομές”.
Στην έκτη, θύρωμα βενετσιάνικης βίλας από το Κοντομαρί. Το χωριό αυτό παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από κάθε σημαντική περίοδο της κρητικής ιστορίας, βενετοκρατία, τουρκοκρατία, γερμανική κατοχή… Κινδύνεψε και κινδυνεύει ίσως να χάσει τελείως την ιστορική φυσιογνωμία του από την απρογραμμάτιστη ανάπτυξη, αυτά όμως δεν αφορούν το παρόν δημοσίευμα. Στην έβδομη, θύρωμα του ίδιου τύπου από τη μικρή μοναστική εγκατάσταση στις Μένιες Ροδωπού. Στο υπέρθυρο δυσανάγνωστη επιγραφή. Αν και ανήκει σε εκκλησιαστικό κτηριακό συγκρότημα, μπορεί να θεωρηθεί ότι εντάσσεται τόσο στα κτίσματα κοσμικής όσο κι εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Το ίδιο μπορεί κανείς να ισχυριστεί και για το θύρωμα της τράπεζας της μονής Γουβερνέτου (και για άλλα ίσως μοναστηριακά αλλά όχι λατρευτικά κτίσματα). Στην όγδοη, θύρωμα της δεύτερης κατηγορίας σε κτήριο της περιοχής του Δραπανιά που, αν δεν κάνω λάθος, δε σώζεται πια. Παρόμοια θυρώματα σώζονται στη μονή Γωνιάς. Στην ένατη τέλος, απλούστερο θύρωμα του ίδιου τύπου από το μετόχι του Μακρύ Τοίχου δίπλα στον παλιό οδικό άξονα Χανίων – Κισάμου. Παρόμοιο θύρωμα σωζόταν μέχρι πρόσφατα στα Πλακάλωνα Κισάμου, χωριό καταγωγής της μητέρας μου.
