Με αφορμή το θέμα που έχει ανακύψει τελευταία γύρω από τις πηγές των Αρμένων, το οποίο παρακολουθώ από πολύ κοντά, θεωρώ σκόπιμο να δούμε ορισμένα δεδομένα, που συνδέονται με την όλη υπόθεση. Καταρχήν δεν πρόκειται για μια απλή διαμάχη ανάμεσα σε κάποιους «επενδυτές», που θεωρούν πως ένα δημόσιο αγαθό τους ανήκει με κάποιους «δύστροπους κατοίκους» και «περιβαλλοντολόγους», που ξεσηκώνονται σε κάθε ευκαιρία για να εμποδίσουν την «πρόοδο» και τις «επενδύσεις».
Πρόκειται για μια υπόθεση ευρύτερου δημόσιου χαρακτήρα αρκετά σύνθετη, αφού εμπλέκονται θέματα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Φυσικού Περιβάλλοντος, ζωτικών αναγκών προστασίας των πολύτιμων υδάτινων πόρων, που καλύπτουν σε ύδρευση και άρδευση μια αρκετά μεγάλη περιοχή. Μιλούμε για το χώρο των πλούσιων πηγών, ο οποίος μέχρι πρόσφατα είχε μια συνηθισμένη διαχείριση με επιζήμια χρήση από ιδιώτες, η οποία πρόκειται να «αναβαθμιστεί» από τους νέους «επενδυτές». Ας δούμε λοιπόν τα δεδομένα.
Μέχρι πρόσφατα πιστευόταν ότι οι Αρμένοι κατοικήθηκαν κατά τον 10ο αιώνα από Αρμένιους που εγκατέστησε ο Νικηφόρος Φωκάς μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες.
Οι έρευνές της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ωστόσο τα τελευταία χρόνια, έδειξαν ότι στο χώρο υπήρχε αστικός οικισμός τουλάχιστον τέσσερις αιώνες πριν. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης του ναού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (16ος αιώνας), έγινε στο εσωτερικό του ανασκαφή σε βάθος και αποκαλύφθηκαν τουλάχιστον δυο παλιότερες οικοδομικές φάσεις. Βρέθηκαν τμήματα ψηφιδωτού δαπέδου, τοίχων, τάφοι και γλυπτά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική του 6ου αιώνα, τα λείψανα της οποίας θα επεκτείνονται γύρω από το ναό και ανατολικά, τουλάχιστον μέχρι τη μικρή πλατεία. Στη θέση του κεντρικού κλίτους κτίστηκε κατά το πρώτο μισό του 13ου αιώνα μια μονόχωρη εκκλησία με τρούλο και τοιχογραφίες, οι τοίχοι της οποίας σε αρκετό ύψος αποτελούν τη θεμελίωση του τρίτου ναού του 16ου αιώνα και της επέκτασής του κατά το 19ο.
Σε στενή συνεργασία με τη Μητρόπολη Κυδωνίας και Αποκορώνου και την Ενορία Αρμένων η Εφορεία προχώρησε στην ανάδειξη όλων των οικοδομικών φάσεων με ριζικές επεμβάσεις στα επίπεδα του ναού, μετατρέποντάς τον και σε επισκέψιμο μνημείο. Ο ναός βρίσκεται πενήντα μέτρα περίπου βόρεια από τις συζητούμενες πηγές. Πενήντα περίπου μέτρα νότια από τις πηγές βρίσκονται τα λείψανα μιας δεύτερης βασιλικής, που έχουν καλυφθεί από άστοχες επεμβάσεις της Ενορίας στο παρελθόν, σύμφωνα με δημοσίευση του τέως Εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων +Μανόλη Μπορμπουδάκη. Οι δυο μεγάλες αυτές εκκλησίες θα πρέπει να βρίσκονται στο κέντρο ενός σημαντικού και άγνωστου μέχρι πρόσφατα οικισμού και κάθε δραστηριότητα στον γύρω χώρο ελέγχεται.
Δίπλα στις πηγές σωζόταν ένας μεγάλος ιστορικός πλάτανος -γνωστός ως «του Μπουρνάζου»- τον οποίο κάποιοι για λόγους που οι ίδιοι γνωρίζουν, «φρόντισαν» τα τελευταία χρόνια να κάψουν, τα υπολείμματά του όμως παραμένουν και βλαστάνουν.
Κάτω από τη σκιά του γέρικου πλατάνου των Αρμένων, που είχαν οριστεί έδρα της προσωρινής Διοίκησης Κρήτης, συγκεντρώθηκαν στα μέσα του 1822 οι πληρεξούσιοι των επαρχιών και ψήφισαν το «Προσωρινόν Πολίτευμα Κρήτης». Στον ίδιο χώρο στα μέσα Μαϊου του 1896 συγκλήθηκε η Επαναστατική Συνέλευση της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής για την Αυτονομία της Κρήτης, ενώ νέα Επαναστατική Συνέλευση συνήλθε στον ίδιο χώρο και στις 26 Ιουνίου 1897. Ακόμη και αν κάηκε ο πλάτανος-στη θέση των υπολειμμάτων υπάρχει ένα μνημείο-η ιστορικότητα του χώρου δεν αλλάζει.
Έτσι η Εφορεία Νεότερων Μνημείων έχει εισηγηθεί θετικά σε αίτημα του Δήμου Αποκορώνου για χαρακτηρισμό των πηγών σε «Ιστορικό Τόπο» και αναμένεται η σχετική απόφαση. Ένα δεύτερο στοιχείο της σημασίας του χώρου και της ανάγκης ανάδειξής του. Παράλληλα ο οικισμός των Αρμένων «πνιγμένος» στα νερά με τους Βενετσιάνικους νερόμυλους και το πράσινο, διατηρεί ακόμη τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του από το 19ο αιώνα, που επιβάλλεται να αναδειχτούν, καθώς -ευτυχώς- γνωρίζει μια ήπια ανάπτυξη.
Δεν θα αναφερθώ σε αυτονόητα πράγματα που έχουν σχέση με την ανάγκη ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ των πολύτιμων πηγών, θέμα Δημόσιας Υγιεινής, που δεν γινόταν ούτε μπορεί να γίνει σε ένα χώρο που θεωρείται-ενώ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ-ιδιωτικός. Επιβάλλεται η οριοθέτηση του ρέματος που προχωρεί, ο καθαρισμός που γίνεται με τη φροντίδα του Δήμου και των κατοίκων και η ανάδειξη των πηγών σε ένα ιδιαίτερης αισθητικής αξίας χώρο ΜΕ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ.
Οι κάτοικοι και ο Δήμος Αποκορώνου -κατηγορούμενοι μάλιστα και οι δυο για την έντονη παρέμβασή τους- έχουν πάρει μια σαφή θέση για το θέμα: Ο Δημόσιος χώρος πρόσβασης και προστασίας θα πρέπει να θεσμοθετηθεί και ο υπόλοιπος, στον οποίο ήδη έχουν γίνει ασυμβίβαστες επεμβάσεις να απαλλοτριωθεί από το Δήμο -όπως είναι στις προθέσεις του- και να αναδειχτεί σε Φυσικό και Ιστορικό Πάρκο. Μπορεί η μέχρι τώρα διαχείριση να γινόταν με τις γνωστές άτακτες διαδικασίες, κάποια πράγματα όμως, θα πρέπει κάποτε να μπαίνουν στη θέση τους. Και το θέμα της προστασίας του οικισμού των Αρμένων και των πηγών του ως Αρχαιολογικός Χώρος, Ιστορικός Τόπος, Τόπος Φυσικού Κάλλους και Παραδοσιακός Οικισμός, θα πρέπει κάποτε να μας απασχολήσει. Αρκετά χάθηκαν από την απουσία μιας γενικότερης πολιτικής για το φυσικό και ανθρωπογενές Περιβάλλον.
