Οι πρώτοι Μινωίτες πιστεύεται ότι κατάγονται κυρίως από Νεολιθικούς, που πιθανώς µετανάστευσαν χιλιάδες χρόνια νωρίτερα, µεταξύ ca 10.000-8.000 π.Χ. από εξ ανατολών περιοχές, όπως είναι η περιοχή Λεβάντε, στην ανατολική Μεσόγειο και σήµερα περιλαµβάνει το Ισραήλ και τη ∆υτική Όχθη, την Ιορδανία, τη Συρία και µέρος της νότιας Τουρκίας (Εικ. 1).
Οι πρόγονοι των Μινωϊτών έµαθαν από αυτούς, πώς να εξηµερώνουν άγρια σιτηρά και πώς να καλλιεργούν την ελιά. Αυτό τούς επέτρεψε αντί νοµάδες κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες να γίνουν οι πρώτοι αγρότες της εποχής τους (Paschou et al., 2014).
Η ελιά είναι ταυτόσηµη µε χιλιάδες χρόνια Ελληνικής ιστορίας και παράδοσης, καθώς το ελαιόδεντρο σε άγρια µορφή φαίνεται ότι πρωτοεµφανίστηκε στην Ελλάδα το ca 10.000 π. Χ. και καλλιεργήθηκε από κατοίκους από την περιοχή του Λεβάντε ή από τους Μινωίτες την Πρωτοµινωική περίοδο ca 3200-2600 π. Χ. Επειδή η παραγωγή των άγριων ελαιόδενδρων δεν ήταν ικανοποιητική, άρχισε ο εµβολιασµός τους µε άλλες ποικιλίες, όπως η Κορωνέϊκη, που παράγουν καλύτερη και µεγαλύτερη ποσότητα ελαιόκαρπου και φυσικά ελαιόλαδου. Από τότε έως και σήµερα, οι έννοιες «Μεσόγειος» και «Ελιά» είναι σχεδόν ταυτόσηµες.
Αναµνηστική, προϊστορική ελιά θεωρείται η ελιά του Αζοριά (Εικ. 2), που βρίσκεται ένα χιλιόµετρο νότια του χωριού Καβούσι στον νοµό Λασιθίου σε υψόµετρο 252 m, στο δρόµο προς τον οµώνυµο αρχαιολογικό χώρο. Αυτή η ελιά είναι ένα φυσικό Μνηµείο και είναι η παλαιότερη Μινωική ελιά, εµβολιασµένη σε άγριο υποκείµενο, αποτελώντας το αρχαιότερο δείγµα εµβολιασµού, πιθανότατα σε ολόκληρο τον κόσµο (Παπαγεωργίου, 2018).
Αυτή η ελιά εκτιµάται ότι φυτεύτηκε µεταξύ 1450 και 1100 π.Χ., δηλαδή στην Υστεροµινωική περίοδο. ΄
Εχει υποδειχθεί ως η πιο Αρχαία Μινωική ελιά, αφού περιβάλλεται από τους κοντινούς τέσσερις αρχαίους οικισµούς Βροντά, Κάστρο και Αζοριά και από τον οικισµό Καβούσι, που χρονολογείται από το έτος 4700 π.Χ. (Εικ. 3), όπου έχουν βρεθεί πολλά σχετικά αγγεία και συστήµατα άλεσης του ελαιοκάρπου και παραγωγής λαδιού. ΄Εχει αναγνωρισθεί ως Μνηµείο, εξαιτίας των µεγάλων διαστάσεων του κορµού της, αλλά και λόγω της θέσης της. Στους αρχαίους οικισµούς της περιοχής υπάρχουν ευρήµατα που σχετίζονται µε την καλλιέργεια της ελιάς κατά τη Μινωική περίοδο, όπως ελαιοτριβεία (Εικ. 4), εργαλεία, αποθήκες και διάφορα άλλα αγγεία ελαιόλαδου.
Η ελιά ανήκε στον Γεώργιο Γραµµατικάκη µέχρι το 2008. Όπως προαναφέρθηκε είναι ποικιλίας Κορωνέϊκης, που είναι συνώνυµη της λιανολιάς (ή ψιλολιάς ή λαδολιάς ή κρητικιάς). Ο κορµός της σε ύψος 0,80 m έχει περίµετρο που ξεπερνά τα 14 m και διάµετρο 4,95 m (Μαρκαντωνάκης και Ράµµος, 2022). Το ύψος της ξεπερνά τα 10 m και η παραγωγή της σε ελαιόκαρπο τα 1000 kg (Παπαγεωργίου, 2018). Με βάση τη µέθοδο των ετήσιων δακτυλίων, η ηλικία του δέντρου υπολογίζεται σε 3.470 χρόνια.
Το 2004, µετά από πρόταση των κατοίκων της περιοχής και του ∆ήµου της Ιεράπετρας, αποφασίστηκε να στεφανωθεί η πρώτη νικήτρια του Μαραθωνίου Γυναικών στους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας µε στεφάνι από αυτήν την ελιά.
Στις Κλασική και Ελληνιστική περιόδους, η καλλιέργεια της ελιάς πολλαπλασιάστηκε. Η Αθήνα, η οποία εκείνη την περίοδο αποτελούσε το οικονοµικό κέντρο της Ελληνικής επικράτειας, θεωρούνταν απ’ όλο τον αρχαίο κόσµο ως η «Μητρόπολη των καρπών». Η αθηναϊκή πολιτεία εφάρµοζε αυστηρή πολιτική στη γεωργική οικονοµία, έχοντας άµεση παρέµβαση σε αυτήν. Άλλωστε, οι ελιές για τους αρχαίους Αθηναίους ήταν ιερά δέντρα, ως προερχόµενα από την ελιά, που φύτεψε η ίδια η θεά Αθηνά στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Η καταστροφή ή εκρίζωση ελαιόδεντρου αποτελούσε ποινικό αδίκηµα.
Σήµερα, η ελιά είναι η πρώτη σε σπουδαιότητα δενδρώδης καλλιέργεια στη χώρα µας και η Ελλάδα είναι η τρίτη χώρα στον κόσµο σε παραγωγή ελαιόλαδου. Με την ελαιοκαλλιέργεια απασχολείται περίπου το 1/3 του αγροτικού πληθυσµού της χώρας, ενώ σε πολλές περιοχές το ελαιόλαδο αποτελεί αποκλειστικό εισόδηµα των αγροτών. Στην Κρήτη η παράδοση συνεχίζεται µε πολλή φροντίδα και µεράκι µε την καλλιέργεια της παραδοσιακά κορυφαίας ποικιλίας ελιάς, της Κορωνέικης, κυρίως στην ανατολική Κρήτη. Περίπου το 1/4 της συνολικής έκτασης της Κρήτης (65% της γεωργικής γης) καλύπτεται από ελαιόδεντρα, ενώ είναι η δεύτερη περιφέρεια της χώρας σε αριθµό ελαιόδεντρων. Η Κρήτη φαίνεται ως ένας ελαιώνας από το ένα άκρο µέχρι το άλλο.
*O Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιµο µέλος και διακεκριµένο fellow της Παγκόσµιας Εταιρείας Υδατικών Πόρων
Βιβλιογραφία
Paschou, P., Drineas, P., Yiannaki, E., Razou, A., Kanaki, K., Tsetsos, F., Padmanabhuni, S. S., Michalodimitrakis, M., Renda, M. C., Pavlovic, S., Anagnostopoulos, A., Stamatoyannopoulos, J. A., Kidd, K. K., and Stamatoyannopoulos, G. (2014). Maritime route of colonization of Europe. Proceedings of the National Academy of Sciences; DOI: 10.1073/pnas.1320811111
Μαρκαντωνάκης, Μ. & Ράμμος, Χ. (2022). Η αρχαία ελιά του Καβουσίου (Κρήτη), το αρχαιότερο δείγμα μπολιάσματος στον κόσμο. Χλωρίδα και βλάστηση, http://votaniki.gr/xlorida/mnimeiaka-dentra/i-elia-toy-azoria-kriti-to-archaiotero-deigma-mpoliasmatos-ston-kosmo/?fbclid=IwAR1-WZyIllZvR3FzsYT5WCzef8ErS2zASOmU855YP6XiHmCEMuehCmaY_1w
Παπαγεωργίου, Κ. (2018). Oι τρεις αρχαιότερες ελιές στην Ευρώπη. e-thessalia.gr, https://e-thessalia.gr/oi-treis-archaioteres-elies-stin-eyropi/
